Янги китоб

1.3.Paxta tozalash, to‘qimachilik, yengil va oziq-ovqat sanoati korxonalarining
O‘zbekiston Respublikasi rivojlanishida tutgan o‘rni.
Paxta tozalash sanoati - yengil sanoatining paxtaga dastlabki ishlov
beruvchi tarmogʻi. Mazkur tarmoq toʻqimachilik, yogʻmoy, kimyo sanoati
tarmoqdariga xom ashyo yetkazib beradi. Paxta tolasi, lint va chigit Paxta tozalash
sanoatining asosiy mahsulotlari hisoblanadi. Oʻzbekistonda dastlabki paxta tozalash
korxonasi Toshkentda 1874 yilda qurilgan. Rossiyada paxta xom ashyo-siga
boʻlgan talabning ortishi bilan Oʻzbekistonda Paxta tozalash sanoati tez
rivojlantirildi. 1885 yilda 9 ta, 1890 yilda 27 ta, 1914 yilda 208 ta paxta tozalash
zavodi ishladi. Paxtachilik galla ekinlarini siqib chiqara boshladi. Arrali jin
mashinalarda tolani ajratib olish va qoʻlda harakatlantiradigan vintli presslarda
tolani presslashdan tashqari barcha ogʻir ishlar qoʻlda bajarilgan. 1920-yillarda
Toshkent mexanika korxonasida dastlabki jin mashinalari, linterlar ishlab chiqarila
boshlandi, presslar esa Boltik, zavodi (Leningrad)dan keltirildi. Urushgacha
boʻlgan davrda jinlar, linterlar, presslar, ventilyatorlarning konstruksiyasi
takomillashtirildi: paxta tozalash korxonalari va paxta tayyorlash maskanlari

---

18
elektrlashtirildi. Paxta tozalash korxonalarining oʻrtacha mavsumiy ishlash
davomiyligi 3 oydan 11 oygacha uzaytirildi. 1940 yilda Oʻzbekiston Paxta tozalash
sanoatida 538 ming t tola, 15,3 ming t lint va 982 ming t chigit ishlab
chiqarildi.Paxta terish maishnalaridan foydalanish paxtachilikning rivojlanishida
muhim bosqich boʻldi. Tayyorlash mas-kanlariga paxta topshirish surʼati oshdi,
paxta tozalash zavodlarida esa 1955 yildan qurilish-tozalash sexlari qurila boshladi.
1960 yilgacha Oʻzbekistonda 226 quritish-tozalash sexi ishladi. 1960-65 yillarda
Paxta tozalash sanoatida tayyorlanayotgan tola sifatini yaxshilashga imkon
beradigan OVP va OVP-A tola tozalagichlar qoʻllanildi. 1966-70 yillarda quritish-
tozalash sexlarining texnologik jihozlari takomillashtirildi. Tozalash samaradorligi
45% gacha boʻlgan kuchli 30 VP tola tozalagich, CHX-ZM va 6A-12M rusumli
takomillashgan taxta tozalagichlar yaratildi, ROV rusumli paxta tolasi regeneratori
qoʻllanildi. Barcha tayyorlangan paxtani oʻz vaqtida qayta ishlash uchun 1971-75
yillarda yangi korxonalar, quritish-tozalash va tozalash sexlarining qurilishini
tezlatish, ularni yangi texnologik uskunalar va mexanizatsiya vositalari bilan
taʼminlash 
choralari 
koʻrildi, 
shuningdek, 
ishlab 
turgan 
korxonalarni
rekonstruksiyalash ishlari boshlandi. Korxonalarda yuqori unumli quritgichlar, tola
tozalagichlar, paxta tozalagichlar, gidravlik press ustanovkalari ishlatildi. 80-
yillarda samaradorligi yuqori boʻlgan "Mehnat" paxta tozalagichi, "Paxtakor" tola
tozalagichi, RX paxta regenera-torlari yaratildi va ishga tushiriddi. 1980-yillar
paxtani qayta ishlashda qatnashadigan jami asosiy texnologik jihozlarni yangilash
davri boʻldi. Paxtaning sifat koʻrsatkichlarini tezkorlik bilan aniqlaydigan ASX-1
nav aniklagich va VSX-1 nam aniqlagichlar yaratildi hamda ishlab chiqarishga
joriy qilindi. 1980 yilda 1735,6 ming t paxta tolasi, 217,6 ming t lint, 2387,2 ming t
chigit ishlab chiqarildi.
Paxta tozalash sanoati boʻyicha ilmiy-tadqiqot ishlari 1990 yilgacha
Toshkent shahrida joylashgan Paxta sellyulozasi kimyosi va texnologiyasi i.t.
instituti (1959), Markaziy paxta tozalash sanoati i.t. instituti (SNIIXprom; 1926)da
olib borilgan.Oʻzbekiston mustaqillikka erishganidan soʻng respublika Paxta
tozalash sanoatining mamlakat iqtisodiyotidagi oʻrni tamomila oʻzgardi. Paxta
tozalash sanoati mahsulotlari respublikaning asosiy eksport tovarlaridan biriga
aylandi. Ilgari paxta tolasi eksporti Markaz tasarrufida boʻlib, uni "Eksportlyon"
tashqi savdo birlashmasi va uning Toshkentdagi idorasi amalga oshirib kelgan. 90-
yillar boshidan respublika paxta tolasi va Paxta tozalash sanoatining boshqa
mahsulotlarini mustaqil holda eksport qilishni boshladi va hozirgi davrda 50 dan
ortiq xorijiy mamlakatlariga eksport qiladi. Sohaga yangi texnika, texnologiya jadal
surʼatlarda joriy etilmoqda. Xorijiy mamlakatlarning ilgʻor texnologiyasini
oʻrganish va joriy etish, tarmoq korxonalarida paxta tolasi boʻyicha jahon
standartlariga oʻtish uchun AQSH, Shvetsariya va boshqa mamlakatlardagi

---

19
firmalarda ishlab chiqarilgan priborlar va texnologiyani qoʻllash borasida xalqaro
ilmiy-texnikaviy hamkorlik yoʻlga qoʻyildi. Turkiya va boshqa xorijiy davlatlar il-
miy-texnikaviy hamkorlikda Fargʻona, Xorazm, Qashqadaryo viloyatlari va
Qoraqalpogʻistonda paxtani qayta ishlashdan tayyor toʻqimachilik mahsulotlari
ishlab chiqarishga qadar boʻlgan jarayonlarni qamrab oladigan korxonalar qurilishi
boshlandi.Oʻzbekiston Paxta tozalash sanoatida 128 ta paxta tozalash korxonasi
(zavodi), 511 ta paxta qabul qilish (tayyorlash) maskani bor . Asosiy texnologik
jarayonlarda 298 paxta quritgich, 1431 tozalash mashinalari, 372 tola ajratish (jin),
1397 lint ajratish mashinalari, 370 presslar oʻrnatilgan. 2000-2003 yillarda 5 ta
yangi paxta tozalash korxonasi ishga tushirildi, 20 dan ortiq korxona rekonstruksiya
qilindi. Oʻzbekistonda paxta tozalash korxonalarida yagona texnik siyosat olib
borish vazifasi "Oʻzpaxtasanoat" uyushmasi zimmasiga yuklatilgan. Respublikada
992,8 ming t tola, 70,9 ming t lint, 1544,7 ming t chigit tayyorlanadi. Paxta tozalash
sanoati Xitoy, AQSH, Hindiston, Pokiston, Turkiya, Meksika, Avstraliya, Misr
kabi asosiy paxta yetishtiruvchi mamlakatlarda ayniqsa rivojlangan.