Янги китоб

Nazorat savollari:
1.
Ishlab chiqarish klasteri nima?
2.
“Klaster” tushunchasiga ilk bor qachon va kim tomonidan asos
solingan?
3.
Klasterlarni shakllantirishdan maqsad nima?
4.
Paxta-to’qimachilik klasterlarini tashkil etishning tashkiliy –huquqiy
asoslarini ayting.
5.
Sinergiyaning qanday ko‘rinishlari mavjud?
6.
Xorijiy mamlakatlarda klasterlar asosan qanday?

---

129
10. INNOVATSION TEXNOLOGIYALAR SAMARADORLIGI
10.1. Innovatsiya haqida tushuncha, uning iqtisodiy mohiyati
10.2.Innovatsion texnologiyalarning o’ziga xos xususiyatlari va ularninng
samaradorlik mezonlari.
Tayanch iboralar: Innovatsiya,
sinergiya,
innovatsiya loyihalar.
10.1. Innovatsiya haqida tushuncha, uning iqtisodiy mohiyati
O’zbekiston Respublikasida hozirgi vaqtda amalga oshirilayotgan
iqtisodiy siyosatning asosiy maqsadlaridan biri iqtisodiyotning jadal rivojlanishi va
raqobatbardoshligini ta’minlash hisoblanadi. Buning uchun bazaviy sohalarda
ishlab chiqarishni qayta qurollantirish, yangi va zamonaviy texnologiyalarni faol
joriy qilish va modernizatsiyalashni jadallashtirish orqali tarmoqlar va hududlarda
tuzilmaviy o’zgarishlarni amalga oshirish, ular o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik va
mutanosiblikni ta’minlash, milliy iqtisodiyotni diversifikatsiyalash, ishlab chiqarish
salohiyatini oshirish lozimdir. Bunda mazkur maqsadga erishishda, xususan,
bugungi kunning ilm-fan yutuqlaridan keng va samarali foydalanish, ishlab
chiqarishda eng ilg’or va so’nggi avlod texnologiyalarini joriy etish, milliy
iqtisodiyotning barcha tarmoq va sohalarida innovatsiyalarning rivojlanishiga
e’tiborni yanada kuchaytirish va bunda innovatsiyalar sohasida xorijda
yaratilayotgan yangiliklar va tajribalarga suyanib, ularni o’z iqtisodiyotimizga
ko’chirib olib kelish bilan chegaralanib qolmasdan, balki, milliy amaliyot va
yutuqlarimiz bilan yuqori darajalarga erishish, buning uchun barcha imkoniyat va
salohiyatlarimizni ishga solish muhim ahamiyat kasb etadi.
O’zbekistonning ijtimoiy yo’naltirilgan kuchli demokratik davlatni barpo
etish 
yo’lidagi 
mamlakatni 
ijtimioy-iqtisodiy 
rivojlantirish 
strategiyasi
iqtisodiyotning barcha tarmoq va sohalarida keng ko’lamli modernizatsiyalashni
amalga oshirish, moddiy, moliyaviy va mehnat resurslaridan tejamli va samarali
foydalanishga qaratilgan innovatsiyalarni joriy etish, buning uchun turli mulk
shaklidagi xo’jalik
sub’yektlarining mazkur jarayonda faol va samarali
qatnashishini ta’minlash, buning uchun zaruriy shart-sharoitlarni yaratishga
asoslanganligi, innovatsiya faoliyati va uni moliyalashtirishni tashkil etish va
takomillashtirish hamda u bo’yicha tadqiqotlar olib borishni taqazo etmoqda.
Bugungi kunda respublikamizda tadbirkorlik faoliyati erkinliklari va qulay
muhitining 
yaratilganligi, 
ochiq 
raqobat 
sharoiti 
va 
yuqori 
iqtisodiy
manfaatdorlikka erishish imkoniyatlari tadbirkorlarning o’z faoliyatini tashkil etish,
kengaytirish va o’zgartirishlarida innovatsiya loyihalarini joriy etishga bo’lgan

---

130
intilishlarini kuchaytirmoqda. Bu esa mamlakatimizda innovatsiyaning mazmun-
mohiyatini kengroq o’rganish, innovatsiya faoliyatini tashkil etish va
moliyalashtirishga bo’lgan munosabatlarning rivojlanishiga olib kelmoqda.
Shunday ekan, innovatsiyaning o’zi nima, degan savolga to’liq javob
topish unga bo’lgan munosabatni to’g’ri belgilash va tashkil etishda muhim
ahamiyat kasb etadi.
Innovatsiya tushunchasi birinchi marta XX asr boshlarida xorijlik
madaniyatshunoslar ilmiy tadqiqotlarida paydo bo’lgan va qo’llanilgan bo’lib, bir
madaniyatning ayrim elementlarining boshqasiga joriy etilishini bildirgan.
Innovatsiya
atamasi lotincha ― “innovato”
so’zidan olingan bo’lib,
yangilash va yaxshilash degan ma’noni anglatadi. Umumiy mazmunda mazkur
atama odamlar tomonidan, asosan, ayni paytda va muayyan vaqtda yangi deb qabul
qilingan madaniyatning moddiy yoki nomoddiy qadr-qiymati sifatida tushunilgan.
Innovatsiya
atamasining texnik-texnologik yangiliklarni joriy etish sohasida
qo’llanilishida keyinchalik kirib kelishi kuzatilgan.
Mazkur atamaning mazmunidan kelib chiqib shuni aytish mumkinki,
qachonki, har qanday kashfiyotlar, yangi voqealar, xizmatlar va usullar turlari
tarqalishiga qabul qilinsa (tijoratlashish), o’shanda xalq ommasi tomonidan tan
olinadi. Bunda yangilikning joriy etilishi yangilikni qo’llash jarayonini bildiradi va
yangilikning tarqatilishiga qabul qilinishi vaqtidan boshlab yangi sifat –
innovatsiya (yangilikni joriy etish)ga aylanadi.
Innovatsiya (ing . innovationas — kiritilgan yangilik, ixtiro) — 1) texnika
va texnologiya avlodlarini almashtirishni taʼminlash uchun iqtisodiyotga sarflangan
mablagʻlar; 2) ilmiy-texnika yutuqlari va ilgʻor tajribalarga asoslangan texnika,
texnologiya, boshqarish va mehnatni tashkil etish kabi sohalardagi yangiliklar,
shuningdek, ularning turli sohalar va faoliyat doiralarida qoʻllanilishi.
[1]
Innovatsiya
–bu bozor talabidan kelib chiqqan holda jarayonlar va mahsulotlarning
sifatli o‘sish samaradorligini ta’minlash uchun joriy etilgan yangilikdir. Inson
intellektual faoliyati, uning fantaziyasi, ijodiy jarayoni, kashfiyotlari, ixtirolari va
ratsionalizatorligining yakuniy natijasi hisoblanadi. Yangi iste’molchilik
xususiyatlari yoki ishlab chiqarish tizimlarining samaradorligini sifatli oshirish
orqali bozorga mahsulot (tovarlar va xizmatlar)ni yetkazib berish – innovatsiyaga
misol bo‘la oladi.
Innovatsiya
– foydalanish uchun kiritilgan yangi yoki sezilarli
darajada yaxshilangan mahsulot (tovar, xizmat) yoki jarayon, sotuvlarning
yangicha uslubi yoki ish amaliyotidagi, ish o‘rinlarini tashkil etishdagi va tashqi
aloqalarni o‘rnatishdagi yangi tashkiliy uslub hisoblanadi.
“Innovatsiya” tushunchasi 
o‘zining 
yangi 
hayotini 
“innovatsion
kombinatsiyalar”ni tahlil qilish, iqtisodiy tizimlarning rivojlanishidagi o‘zgarishlar
natijasida
XX-asrning 
boshida
avstriyalik 
va 
amerikalik 
iqtisodchi
Y.

---

131
Shumpeter
ning ilmiy ishlarida boshlagan.
Shumpeter 1900-yillarda
iqtisodda ushbu
terminni ilmiy qo‘llashga kiritgan dastlabki olimlardan edi.
Innovatsiyaga har qanday turdagi
yangilik
sifatida emas, balki mavjud
tizimning
samaradorligini jiddiy ravishda oshiradigan omil
sifatida qarashimiz
lozim. Keng tarqalgan yanglish fikrlashlarga qaramasdan innovatsiyalar
kashfiyotlardan farq qiladi.
Innovatsiyalarning ilmiy kashfiyotlar va ixtirolardan farqi:
Ilm-fan
–bu ma’lum mablag‘larni bilimlar va g‘oyalarga aylantirish.
Innovatsiyalar
– bu bilimlar va g‘oyalarni mablag‘larga aylantirishdir.
Ixtiro
–bu yangi konsepsiyani yaratish demak.
Innovatsiya
– bu ixtironing
amaliy ahamiyatini ajratib ko‘rsatish va uni muvaffaqiyatli sotiladigan mahsulotga
aylantirish.
Innovatsiyaning 10 ta amri:
1.
Maqsadingizni ifodalang.
2.
Jamoangizni ilhomlantiring.
3.
Diqqatingizni xaridorga qarating.
4.
Har kimga o‘xshamang.
5.
Hamma narsani shubha g‘alviridan o‘tkazib ko‘ring.
6.
Sinergiya* yarating.
7.
Jarayonni yarating.
8.
Har qanday xatarni oldindan ko‘ra biling.
9.
O‘zgarishlarning etakchisiga aylaning.
10. Tashabbuskor bo‘ling.
Sinergiya
bu
foydali o‘zaro hamkorlik
, uning samarasi har bir inson yakka
holda qilgan harakatlari yig‘indisini olib qaraganimizda yanada ko‘proq
hisoblanadi. “Sinergiya” so‘zi grek tilidan tarjima qilinganida aynan “hamkorlik,
o‘zaro munosabat” ma’nolarini bildiradi.
Innovatsiya atamasi bugungi kunda juda keng qo’llanilishi uning mazmun-
mohiyatini o’rganishga bo’lgan qiziqishlarni yanada kuchaytirmoqda. Shu
sababdan mazkur atamaning iqtisodiy mazmun-mohiyatini tadqiq etgan va Jahon
banki tomnidan mazkur atama mazmuniga berilgan ta’rifda ham o’ziga xoslikni
ko’rish mumkin: ―innovatsiya – texnologiyalarni anglatadi yoki ushbu jamiyatda
nimadir yangi narsa amaliyotda qo’llanilishini anglatadi. Umuman olganda,
innovatsiyalar 
mazmuni 
bo’yicha 
boshqa 
iqtisodchi-olimlarning 
nazariy
qarashlarini yana ko’plab keltirish mumkin. Biroq, olib borilgan tadqiqotlar asosida
quyidagi ta’rifni ishlab chiqildi va uni bugungi kunda mazkur atamaning iqtisodiy
mohyatini to’liq ochib berishga yetarlicha xizmat qiladi, deb o’ylayn mumkin:
innovatsiya – bu u yoki bu faoliyat sohasida samaradorlikni oshirish maqsadida
yangi 
texnika-texnologiyalarni 
yaratish, 
ish-faoliyatni 
boshqarishning

---

132
takomillashgan usul va shakllarini ishlab chiqish hamda ularni joriy etishga
qaratilgan ilmiy-ijodiy faoliyat natijasi. Asosiy vositalarning moddiy va ma’naviy
eskirishi voqelikning ob’yektiv qonuniyati bo’lib, uni to’xtatib qolish mumkin
emas.
Biroq, 
asosiy 
vositalarni 
rekonstruktsiyalash, 
aktivlarni
restrukturizatsiyalash, yangi texnologiyalar asosida innovatsiya kiritish va ishlab
chiqarishni qayta qurollantirish orqali korxona faoliyatini yangilash mumkin.
Shuning uchun, respublikamiz korxonalarining aksariyati uchun ishlab chiqarishni
modernizatsiya qilish, ya’ni ishilab chiqarish quvvatlarini zamonaviylashtirish
o’tkir dolzarb masaladir. Hozirgi globallushuv zamonida korxona faoliyati
samaradorligini xarakterlovchi muhim mezonlardan biri eksportga tovar chiqarish
imkoniyatidir. Buning uchun modernizatsiya qilish orqali korxonalarga yangi
texnologiyalar olib kirilishi zarur bo’ladi. Umuman olganda, ishlab chiqarishni
modernizatsiyalash quyidagilardan iborat bo’lishi lozim:
- eskirgan asosiy vositalarni bosqichma-bosqich yangilash, ma’nan eskirgan asosiy
vositalarni hisobdan chiqarish (likvidatsiya qilish);
- ishlab chiqarishga zamonaviy texnika va texnologiyalar joriy qilish;
- innovatsion texnologiyalar asosida tejamkor, chiqitsiz, ekologik toza, jahon
andozalaridagi sifatga javob beruvchi ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish; - sifatni
boshqarish tizimi asosida ishlab chiqarish texnologiyasini uzluksiz ravishda
takomillashtirib borish va sh.k.