Yaponiyani va xitoyning eng yangi iktisodiy tarixi (XX acp). Angliyaning eng yangi iqtisodiy tarixi (XX asr) Tayanch atamalar va iboralar

O‘z-o‘zini nazorat qilishga oid savollar 
1. Yaponiya iqtisodiyotini harbiylashtirilishi xususiyatlari 
nimada? 
2. Yaponiyada fashistlar rejimi o‘rnatilishining iqtisodiy asoslari 
nimada? 
3. Dzaybaysularni qayta tashkil etish sabablari va ahamiyati? 
4. Yaponiya “iqtisodiy mo‘‘jizasi”nng ilmiy-texnik soslarinimd5. 
193

---

 XITOYNING ENG YANGI IQTISODIY TARIXI (XX ASR) 
 
Tayanch atamalar va iboralar: “katta sakrash”, “madaniy inqi-
lob”, “qora dori urushi”, byurokratik kapital, beshyillik, “xalq kom-
munasi”, “Datsin g‘oyasi”, “poselka korxonalari”, “xuatsyao” 
■ Reja: 
17.1. Osiyocha ishlab chiqarish usullari va ularning parchalanishi 
17.2. Revolyutsion o‘zgarishlar va “katta sakrash” 
17.3. Iqtisodiy islohotlar 
17.1. Osiyocha ishlab chiqarish usullari va ularning 
parchalanishi 
Xitoy osiyocha ishlab chiqarish usulidan foydalanadigan 
qadimgi davlatlardan biridir va ushbu rivojlanish usulining oqi-
batlari sotsializm qurishdagi “katta sakrash” va “madaniy inqilob” 
kabi jarayonlarda o‘z aksini topdi. 
Osiyocha usulning asosiy belgisi – yer davlat mulki ekanligidir 
va bu holat Xitoyning butun tarixida o‘zgarmasdan qolgandi. Dav-
latning yeri dehqonlar o‘rtasida yerdan foydalanish tamoyilidan 
kelib chiqib taqsimlanar edi. 
Avvaliga bu tizim “quduqli dalalar” tizimi edi. Uning bunday 
nomlanishiga sabab dalalarni joylashuv sxemasi “quduq” iero-
glifini eslatar edi. 8 ta oiladan iborat jamoa a’zolari chekkalar-
da joylashgan o‘z dalalariga ishlov berishdan tashqari markazda 
joylashgan umumiy maydonga ishlov berishlari kerak edi. Uning 
hosili hukmdorga topshirilardi. Har bir dala 100 mu
1 
(6 ga) may-
donga ega edi. Eramizdan avvalgi 4 asrdagi faylasuf Men-Szi “… 
yerga ishlov berishning bunday usuli ideal tizim hisoblagandi”-
deb ta’kidlagan. 
Yerga ishlov berishning tenglashtirilgan tamoyili va o‘zining 
dalasi bilan “katta dala”ga ham jamoa bo‘lib ishlov berish ko‘p as-
rlar davomida saqlanib qoldi, lekin asta-sekin davlat yerlarida ja-
moa bo‘lib ishlash soliq-renta va majburiy mehnat bilan almashib 
1 
Mu – Xitoyda yer maydonini o’lchash birligi. (1 mu = 666.7 kvadrat metr) 
194

---

17- . XITOYNING ENG YANGI IQTISODIY TARIXI (XX ASR) 
bordi. Yerdan tenglashtirilgan foydalanish saqlanib qoldi, lekin 
yer endi oila tarkibidan kelib chiqib taqsimlanardi. Har bir erkak-
ka 80-100 mu (6,4-6 ga) hosildor yerdan, ayollar yoki o‘smirlarga 
kamroq berilishi mumkin edi. Dehqon mehnatga layoqat yoshi-
dan oshgandan so‘ng undan yer olib qo‘yilardi. Undan tashqari, 
oilaga 20 mu bog‘-poliz yerlari biriktirilar edi. Ko‘pincha unda tut 
daraxtlari ekilardi. 
Dehqonga ushbu kafolatlangan yer uchun u davlat foydasiga 
uch narsani amalga oshirishi zarur edi. Birinchidan, don hosili-
dan bir qismini davlatga topshirishi. Ikkinchidan, soliqni ipak yoki 
boshqa matolar bilan to‘lash. Chunki, xitoy qishlog‘idagi dehqon 
yarim hunarmand hisoblanardi va ushbu hunarmandchilik mah-
sulotlarining bir qismi hukumat ixtiyoriga o‘tardi. Uchinchidan, 
dehqon yil davomida ma’lum bir davr (ko‘pincha 20 kun) davlatga 
majburiy mehnat qilib berishi kerak edi: turli binolar, sug‘orish 
inshootlari qurishi, yuk tashishi va boshqalar.Davlat dehqonchilik 
va to‘qimachilikni rag‘batlantirar edi. Savdogarlar esa diskrimi-
natsiya qilinardi. E.a. 4 asrda kim ko‘p don va ipak ishlab chiqarsa 
majburiy mehnatdan ozod etilishi, savdodan foyda oluvchilar esa 
qul bo‘lishlari qonunchilik bilan belgilab qo‘yilgan edi. 
Davlat dehqonlar faoliyatini qat’iy nazorat qilar edi, u gu-
ruch yoki tariq ekishligi, ipak yoki boshqa matolar to‘qishini an-
iqlab berardi. Tabiiyki, buning uchun juda katta byurokratik ap-
parat zarur edi. Amaldorlar soliq sifatida dehqonlardan olingan 
don yoki boshqa mahsulotlarni ish haqi sifatida olardilar. Undan 
tashqari ular yer uchastkali olardilar, har bir darajadagi amaldorga 
belgilangan hajmda yer berilardi. Davlat xizmatidan ketayotganda 
amaldor ushbu yerni topshirib ketardi. 
Amaldorlar albatta aristokrat oilalar vakillari bo‘lishi shart emas 
edi. Xitoyda imtihonlar tizimi joriy qilingan bo‘lib, ularni topshir-
gan holda ma’lum bir lavozimni egallash mumkin edi. Imtihon 
topshiruvchi falsafa, she’riyatdan chuqur bilimlarga ega bo‘lishi 
kerak edi, o‘z xizmat vazifasiga oid bilimlar ham bo‘lishi kerak 
edi. Xitoyda yuqori darajadagi bilimlarga ega bo‘lganlar alohida 
hurmatga ega edilar. Imtihonlarga oddiy xalq ham qo‘yilardi. Bu 
markaziy hukumatning qudratini oshishiga imkon berardi: im-
perator quyi qatlamlardan boshqaruvga qo‘yilgan insonlarning 
sodiqligiga shubha qilmas edi. 
195

---

Davlat sanoatda ham yetakchilik qilardi. Metallurgiya, ipak 
to‘qish, farfor, qurol-yarog‘ korxonalari davlatning qo‘lida edi. 
Davlat korxonalarida, kiyim-kechak va poyabzal, zeb-ziynat, 
qurol-yarog‘ va aslahalar, qog‘oz va boshqalar ishlab chiqarilardi. 
Ushbu korxonalarni davlatning uch inspeksiyasi boshqarib, ularga 
ko‘p sonli devonxonalar bo‘ysunardi. Bir qator tovarlar – metall 
rudasi, tuz, ko‘mir, choy – davlat monopoliyasida edi. 
Ushbu davlat korxonalarining ishchilari manbasi bo‘lib shahar 
hunarmandlari chiqishardi, ular ham 20 kun davomida majburiy 
mehnat qilishar edi. Davlat majburiy mehnat qilayotganlarga 
ovqat bermas edi, ularga ovqat oila a’zolari tomonidan ta’minlanar 
edi. Hunarmandlar o‘z mahsulotlarini g‘aznaga topshirishardi va 
g‘aznadan olgan mablag‘ hisobiga kun ko‘rishardi. 
Ish kuchining ikkinchi manbasi – davlat qullaridir. Hukumatga 
qarshi chiqilganda aybdorlar o‘lim jazosiga mahkum qilinardilar, 
ularning oila a’zolari esa qul qilinardi. Davlat qullarining farzand-
lari ham qul hisoblanardi. 
Osiyocha ishlab chiqarish usulining yana bir belgisi – sharqo-
na istibdoddir. Imperator Sin Shi-xuandi (e.a. 3 asr) hukmronligi 
bunga yaqqol misol hisoblanadi. Bu imperator barcha tarixiy asar-
lar, falsafiy va ilmiy kitoblarni to‘plab yoqib yubortirgan, faqat-
gina ushbu imperatorni maqtagan kitoblar qolgan. Taqiqlangan 
adabiyotlarni saqlaganlar o‘limga mahkum qilinar edilar, tarixiy 
asarlarni talqin etib, avvalgi tuzumni maqtaganlar esa barcha 
qarindoshlari bilan birga qatl etilardi. O‘sha davrning 460 yirik 
olimlari tiriklayin yerga ko‘mib tashlangan edi. Sin-Shi o‘z hay-
otiga qo‘rqqani uchun bir saroydan ikkinchisiga ko‘chib yurar edi 
(uning hukmdorligi davrida 700 ta saroy qurilgan edi). 
Sharqona istibdodning belgilovchi omil alohida hukmdorlarn-
ing shavqatsizligi emas, balki hayotning barcha tomonlarini dav-
lat nazoratida bo‘lishidir. Davlat dehqon nima yetishtirishini hal 
etardi. 
Osiyocha ishlab chiqarishning xitoycha talqinining asosiy bel-
gilari shulardan iborat. Tabiiyki, vaqt o‘tgan sari ushbu tizim emi-
rila boshlandi. Yerga egalik qilishning davlat usulidan tashqari ye-
rga xususiy egalik qilish va ijara munosabatlari shakllandi. 
Agar amaldor o‘z lavozimidan kelib chiqib xizmat davriga 
yer olgan bo‘lsa, imperator o‘z ixtiyoriga ko‘ra yerni taqsimlashi 
mumkin. Bunday xususiy yerlarni, albatta, imperatorning qarin-
196

---