Yengil atletika va uni

1.2. O‘quv mashg‘ulotlarining evolyutsiyasi
O‘nkurash musobaqalariga tayyorlanish birinchi o‘n-yillikda 
mutaxassislar sportchilarni itarilishda qisqa tayyorgarlik ko‘rishgan. 
(oddiy boshlovchilar uchun).Talantli sportchilar o‘nkurash musobaqa 
oldida yengil atletikaning bir turi bilan shug‘ullanib, o‘nkurashning 
qolgan turlaridan bir necha o‘quv mashg‘ulotlarda qatnashganlar. 
Mana shu mashg‘ulotlar o‘sha davrda halqaro musobaqalarda g‘olib 
chiqish, hattoki rekord natijalarini kursatish mumkin edi. Yengil 
atletika mutaxassislari jahon rekordchisi A.Klermberchni o‘nkurash 

---

505
mashg‘ulotlarini rejali asosida tashkilotchisi hisoblashdilar.
O‘n-
yillik mashg‘ulotni etaplar bo‘yicha tayyorlashni asoslab, bir kunda 
ikki marta mashg‘ulot o‘tkazishni murabbiy V.V.Volkov bir-yillik 
mashg‘ulot tuzulmasida quydagi haftalik jarayonni tavsiya qiladi.
1-kun. O‘nkurashning birinchi kun dastur 4-turi.
2-kun . O‘nkurashning ikkinchi kundasturini 4 turi.
3-kun. Dam olish.
4- kun. Birinchi kuning 4 turi.
5-kun. Qolgan turlar, kuchni rivojlantirish mashqlari.
6-kun. Dam olish.
Sportchilarni tayyorlash tizimida quyidagi elementlar tuzilishi 
bilan ajralib turadi:
a) ko‘p-yillik tayyorgarlik davrlarni musobaqalanuvchi va bir- 
biriga bog‘liqligi;
b) -yillik tayyorgarlik, makrosikl va davrlar tayyorgarligi;
v) o‘rtacha sikl (mezosikllar);
g) kichik sikl (mikrostikillar
d) alohida mashg‘ulotlar kuni;
s) o‘quv mashg‘ulotlar va uning qismi;
(har hil mutaxassislarV.P.Filin 1974-yil; G.G.Partnoy 1979-yil;
F.O.Kudu,Yu.M.Primanov 1989-yil.)
O‘nkurashchilarni tayyorlashni ko‘p-yillik jarayoni 4 bosqichga 
ajratiladi.
Yoshlik chegarasi o‘nkurashchilarda quydagicha:
1. Boshlang‘ich tayyorgarlik davri (9-11 yosh)
2.Boshlang‘ich mutaxassislik davri (12-15 yosh)
3.Chuqurlashtirilgan mutaxassislik davri (16-18 yosh)
4. Sport tashkillashtirish davri (19 yosh va katta).
V.A.Platonov (1997-yil) quyidagi asosiy yo‘nalishni ko‘rsa-
tib,qachonki sport takomillashishi jarayoni yo‘li tezkor o‘quv mash-
g‘ulotda bo‘lishi lozim.
- O‘quv mashg‘ulotlar hajmini rejali asosida ko‘paytirib, o‘quv-yili 
mashg‘ulotlari yoki makrosikl davomida bajarish;
- Makrosikl o‘quv mashg‘uloti davomida uni doimiy ko‘tarish;
O‘z vaqtida aniq (qisqa)sport mutaxassisligini egallash;

---

506
-Katta hajimdagi o‘quv mashg‘ulotlarni mikrosikillar davomida 
sekinlik bilan ko‘paytirish;
-Maxsus chidamkorlikni oshirishga ta’sir qilib musobaqa amaliyo-
tini kengaytirish, yuqori ruhiy qiyinlik va qatiyatlik raqobatdosh 
o‘quv mashg‘ulot holatidan foydalanish.
-Ish qobiliyatini stimulashtirish, og‘ir o‘quv mashg‘ulotlardan 
so‘ng qayta tiklanish jarayonini tezlashtirish, organizmi holatini ko‘p 
o‘quv-mashg‘ulotidan so‘ng tiklashni, vositalar bilan to‘ldirish;
Sport amaliyotida o‘zaro aloqaning qonuniyati rejim oralig‘i va har 
yosh davrlarda reaksiyasi jarayoni va o‘quv mashg‘uloti rejim ta’siri. 
Organizimda adaptiv o‘zgarish jarayoni tasiridadir (V.V.Tetrovskiy 
1978).
Qayta intensiv mashqlarni uzoq bajarish kun tartibida qayta 
sharoit yaratish mumkin. (ish jarayoni qayta takrorlash,qisqa vaqt 
dam olishdan keyin), shu qobiliyati o‘zgarishi. U o‘quv mashg‘ulot 
davom etib, navbatdagi dam olish davri bilan takidlanadi. Dam olish 
jarayonida (yuklamalardan so‘ng) sportchi organizimi funksialarida 
va ish qobilyatini tiklanishida 4 xil jarayon kuzatiladi. 
14-jadvalda tayyorgarlikni va musobaqa davrida mashg‘ulot 
vositalarini hajmi keltirilgan. 
Ko‘pkurashchi mashg‘ulotini mikrosikli – bu bir nechta mash-
g‘ulotlaridan ya’ni 4-kundan 14-kungacha bo‘ladi. Ko‘pincha esa 
7-kun 
lik mikrosikl qo‘llaniladi (V.D.Polishuk, R.V.Jordochko, 
Yu.N.Tumasov 1988-yil).
Bu davrda turli xil trenirovka yuklamalari qo‘llaniladi. Mikrosikl 
kunlarida sportchi organizimiga yaxshigina sharoit yaratib beriladi 
unda adaptastiya ham bo‘ladi. Adaptastiya 2 toifada bo‘lib ular tezkor 
va uzoq vaqt davom etadigan bo‘lib, tezkor adaptatsiyada sportchi 
kuchiga bo‘lgan mashiqlarni va katta yuklamalarni bajarishda va dam 
olish jarayoni tizim bo‘yicha olib boriladi. Mashqlarni bajarishda 
yurak urish soni pastga tushadi, dam olishda esa kuchayadi. Uzoq 
vaqtli adaptatsiya davomiya va turg‘un bo‘lib u trenirovka jarayonida 
qo‘llaniladigan vositalar optimal va intensiv bo‘ladi. Trenirovka 
mashg‘ulotlari o‘z ichiga kompleks mashqlarni olib mashqlar 
qo‘llanilganda dam olishi bilan olib boriladi. Mashqlarni bajarishdagi 

---

507
takrorlashlar soni mashg‘ulot umumiy yuklamasini aniqlab beradi. 
O‘nkurashlarda yuqori natijalarga erishishni R.I.Kupchinov 1994-yil 
tomonidan asosiy 3- uslubiy yo‘nalish tavsiya etilgan.
14-jadval