Yer bozori va yer rentasi. Qishloq xo’jaligida narx shakllanishi

yer uchastkasiga tarixan tarkib topgan asoslardagi yoki qonun hujjatlarida 
belgilangan tartibdagi egalik huquqini tan olishini bildiradi. Yerga egalik deganda 
avvalo yerga bo‘lgan mulkchilik huquqi va
uni iqtisodiy jihatdan realizatsiya qilish ko‘zda tutiladi. yerga egalikni yeri 
bo‘lgan mulkdor (bizda davlat) amalga oshiradi. O‘zbekiston Respublikasi yer 
kodeksida ta’kidlanganidek, «Yer uchastkalari yuridik va jismoniy shaxslarga doimiy 
va muddatli egalik qilish hamda ulardan foydalanish uchun berilishi mumkin». 
Yerdan foydalanish huquqi - bu o‘rnatilgan urf-odatlar yoki qonuniy tartibda 
undan foydalanishni bildiradi. Yerdan foydalanuvchi yer egasi bo‘lishi shart emas.
 
 
 

---

31 
Renta munosabatlari va uning shakllanishi. 
Yer rentasi - yer egaligini iqtisodiy jihatdan amalga oshirish (realizatsiya 
qilish)ning shaklidir. Yer rentasining bir qancha tarixiy ko’rinishlari mavjud. Masalan, 
uch shaklida bo’lgan barshina (ishlab berish), obrok berish (natura soliq) va pul solig’i 
shakllaridan feodal rentalaridan iboratdir. Hozirgi vaqtda renta quyidagi turlarga 
bo’lingandir: 
1. Absolyut yer rentasi;
2. Differentsial (tabaqalashgan) renta I va II; 
3. Monopol renta;
4. Qazilma boyliklar rentasi; 
5. Qurilishlar joylashgan yerlardan olinadigan renta.
Rentaning mohiyatini tushunishdagi asosiy qiyinchilik - tadbirkorlar o’rtasida 
qayta taqsimlanmaydigan qo’shimcha sof daromadning vujudga kelishi shart-sharoit va 
sabablarini ochib berilishi hisoblanadi. Bunday holat vujudga kelishining sabablaridan 
biri samarali xo’jalik yuritish uchun yaroqli bo’lgan yerlarning cheklanganligi va qayta 
tiklab bo’lmasligida o’z ifodasini topadi. Ikkinchi sababi – yerga boshqa tabiiy resursga 
mulkchilik ob‘ekti yoki xo’jalik yuritish ob‘ekti sifatidagi monopoliyaning mavjudligi 
hisoblanadi. Uchinchi sababi esa, ko’p mamlakatlarda qishloq xo’jaligidagi kapital 
uzviy (organik) tuzilishi, ya‘ni doimiy va o’zgaruvchi kapital o’rtasidagi nisbatning 
pastligi hisoblanadi. 
Yer uchastkalarining unumdorligi va joylashgan farqlar natijasida vujudga 
keladigan qo’shimcha daromad (qiymat)ning bir qismi renta shaklini oladi hamda u 
differentsial renta deb ataladi. Yerning miqdori va uning sifati (tabiiy unumdorligi) 
cheklanganligi sababli, yaxshi, o’rtacha va yomon yerlardan foydalaniladi, renta hosil 
qilinadi.
Yerning mahsuldorligi yoki joylashuvi jihatidan yomon sharoiti qishloq xo’jalik 
tovarlariga narx shakllantirishni tartibga soluvchi ijtimoiy normal sharoit hisoblanadi. 

---

32 
Natijasida o’rtacha yoki yaxshi yerlarda xo’jalik yurituvchi ishlab chiqaruvchilar 
qo’shimcha mahsulot va binobarin foyda oladilar. Demak, differentsial renta hosil 
bo’lishining tabiiy sharti miqdori cheklangan yerning sifati (unumdorligi)dagi 
farqlardir. Uning ijtimoiy-iqtisodiy sababi esa foydalaniladigan yerlarda iqtisodiy 
jihatdan alohidalashgan tarzda mustaqil xo’jalik yuritishdir. 
Differentsial renta o’zining kelib chiqish sharoitlariga qarab differentsial renta I 
va differentsial renta II ga bo’linadi.
Differentsial renta I yerning tabiiy unumdorligi bilan bog’liq bo’lgan. Sanoat 
markazlariga, bozorlarga va aloqa yo’llariga yakin joylashgan serunum yer 
uchastkalarida vujudga keladi. Differentsial renta I ning hosil bo’lishini misol 
yordamida ko’rsatish mumkin. 
Keltirilgan misoldan ko’rinadiki, uch xil yer uchastkalaridan olingan mahsulotning 
ijtimoiy qiymati bir xil, ya‘ni 10000 so’mni tashkil qiladi. Yalpi hosildorlik A-
uchastkasida 20 tonna, B va V uchastkalarida 25 va 30 tonnani tashkil qiladi. Har bir 
uchastkadan turlicha hosil olinganligi tufayli ularda yeetkazilgan mahsulotlarning 
individual qiymati ham turlicha bo’lib chiqadi.Ya‘ni, A-uchastkasida har bir mahsulot 
birligining qiymati 500 so’m bo’lsa, B-uchastkasida 400 so’m, V-uchastkada esa 333 
so’mni tashkil qiladi.
Qishloq xo’jalik mahsulotlari sifati yomon uchastkada yetishtirilgan mahsulot 
narxida sotiladi (misolda 500 so’m). Natijada yomon yer uchastkasi (A) o’zining yakka 
ishlab chiqarish xarajatlari 8000 ming so’m qoplaydi va 200 so’m foyda oladi, lekin 
differentsial renta I hosil bo’lmaydi. O’rtacha (B) va yaxshi (V) yer uchastkalarida esa 
yomon yer uchastkasi (A)ga nisbatan 2500 va 5000 so’m miqdorda qo’shimcha 
daromad olinadi. Bu olingan qo’shimcha daromad yerning tabiiy unumdorligi bilan 
bog’liq bo’lgan differentsial renta I ni tashkil qiladi. 
Differensial renta II xo‘jaliklarni intensiv rivojlantirish, yerning hosildorligini 
oshirish uchun qo‘shimcha xarajatlar sarf qilish bilan, ya’ni qishloq xo‘jaligida 

---

33 
kimyoviy o‘g‘itlarni qo‘llash, yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, qishloq 
xo‘jaligini mexanizatsiyalash va elektrlashtirish darajasi bilan bog‘liq holda vujudga 
keladi. 
Differentsial renta II ning hosil bo’lishi
Ishlab 
chiqarish 
davri
Ishlab 
chiqarish 
xarajatlari
yalpi 
mahsulot(to
nna)
1 
tonna 
mahsulotning 
individual 
qiymati(so'm)
1 
tonna 
mahsulotning 
ijtimoiy 
qiymati(so'm)
sotilgan 
mahsulot 
summasi(s
o'm)
qo'shimc
ha 
mahsulot
, 
ya'ni 
differens
ial renta 
II, so'm
birinchi 
yil
10000
20
500
500
10000
0
ikkinchi 
yil
15000
40
375
500
20000
10000
Misolimizda yerga qo‘shimcha 5 ming so‘m xarajat qilish natijasida qo‘shimcha 20 
tonna mahsulot olinsa, u holda birinchi yilga nisbatan qo‘shimcha olingan 10 ming 
so‘m daromad differensial renta II ni tashkil etadi. Bunday intensiv rivojlanish qishloq 
xo‘jaligida bosh yo‘l hisoblanadi. Chunki qishloq xo‘jaligini intensiv rivojlantirmay 
turib, kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni va jamiyat a’zolarining o‘sib borayotgan 

---

34 
talabini qondirib bo‘lmaydi. Shuning uchun ham qishloq xo‘jaligini intensiv 
rivojlantirish uchun alohida e’tibor beriladi.
Buning uchun qishloq xo‘jaligini agrar sanoatlashgan asosga qo‘yish, 
intensivlashtirishni tezkorlik bilan amalga oshirish choralari ishlab chiqilishi lozim. 
Keyingi yillarda mamlakatimizda qishloq xo‘jaligini zamonaviy texnika bilan 
ta’minlash uzluksiz o‘smoqda. Qishloq xo‘jaligini intensiv rivojlantirish uchun 
ajratilgan kapital mablag‘lar ham ortmoqda. 
Agar hamma joyda bir xil xarajat qilinib, hosildorlik bir xil oshirilsa edi, unda 
hech qanday differensial renta II bo‘lmas edi. Gap shundaki, yer birligiga sarflangan 
bu xarajatlar turli hududlarda, viloyatlarda, xo‘jaliklarda turlicha darajada amalga 
oshiriladi va natijada hosildorlik ham turlicha oshadi. Qishloq xo‘jalik mahsulotining 
ijtimoiy qiymati bilan yakka tartibdagi qiymati o‘rtasidagi tafovut xo‘jaliklaming 
ustama qo‘shimcha mahsulotini tashkil qiladi. Ya’ni, differensial rentaning har ikkala 
ko‘rinishini (renta I va II ni) o‘z ichiga oladi. Differensial renta I va II mahsulotning 
muayyan ijtimoiy qiymati bilan hudud bo‘yicha yoki alohida olingan xo‘jalikning 
individual qiymati o‘rtasidagi tafovutdan iboratdir. Shu hosil qilingan daromadlar 
davlat bilan xo‘jalik 
12
o‘rtasida taqsimlanadi. Uning davlatga to‘langan qismi yer rentasi ko‘rinishini 
oladi (chunki bizda yer davlat mulkidir). Differensial renta I yuqorida qarab 
chiqilganidek, xo‘jaliklar faoliyatiga bog‘liq bo‘lmagan tabiiy sharoitda vujudga 
keladi. Shuning uchun ham qishloq xo‘jaligi korxonalarida hosil qilingan bu xildagi 
renta yer davlat mulki bo‘lganligi sababli uning manfaatlari yo‘lida 
sarf qilish maqsadida markazlashtirilgan davlat fondida (byudjetida) to‘planishi 
lozim. Bu hoi o‘rta va yaxshi unumli yerda joylashgan xo‘jaliklaming iqtisodiy 
manfaatdorligiga putur etkazmaydi, balki boshqa xo‘jaliklar bilan ozmi-ko‘pmi 
iqtisodiy sharoitlami tenglashtirish imkonini beradi. Markazlashtirilgan davlat fondiga 
12
Raimjonova M.A. O’zbekistonda erkin iqtisodiy hududlarga investitsiyalarni jalb qilish: nazariy asoslari, hozirgi 
holati va istiqbollari. T.: “Extremum-press”, 2013. 

---

35 
o‘tgan bu mablag‘lar (differensial renta I) ni mamlakat oldida turgan vazifalami 
bajarish, xususan yangi yerlami o‘zlashtirish va yer unumdorligini
yuksaltirish bilan bog‘liq bo‘lgan tadbirlami amalga oshirish uchun 
yo‘naltirilishi mumkin bo‘ladi. 
Differensial renta II yerdan intensiv foydalanish, ya’ni uning iqtisodiy 
unumdorligini oshirish bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun ham bu xildagi rentaning asosiy 
qismi xo‘jaliklaming o‘zlarida qoldirilishi mantiqan to‘g‘ri bo‘ladi. Uning faqat bir 
qismi davlat fondiga jalb qilinishi mumkin, chunki davlat ma’lum darajada bu rentani 
hosil qilishda o‘z hissasini qo‘shadi, ya’ni transport yo‘llari qurilishiga, irrigatsiya-
melioratsiya ishlarini amalga oshirish uchun kapital
mablag‘lar sarflaydi, texnikalar, kadrlar, mineral o‘g‘itlar yetkazib beradi. 
Shunday qilib, differensial renta I va differensial renta II yer egasi bo‘lgan davlat bilan 
xo‘jalik 
yurituvchi 
subyektlar 
o‘rtasida 
taqsimlanadi.