Yer bozori va yer rentasi. Qishloq xo’jaligida narx shakllanishi

Absolyut renta.Yerga xususiyat mulkchilik bilan bir qatorda boshqa mulkchilik 
shakllari ham mavjud. Masalan, davlat mulki, vaqf (machit, cherkov) mulklari va 
boshqalar. Yerga bo’lgan bu mulkchilik monopoliyasi ijaraga beriladigan barcha yer 
uchastkalarining sifatidan qat‘iy nazar, yer egalariga absolyut renta deb atalgan rentani 
olishga imkon beradi.
Yer egalari yerni ishlovchi ijarachilarga foydalanish uchun ijarga beradilar va 
ulardan yerdan foydalanganlik uchun to’lovlar oladilar. Mana shu to’lov absolyut yer 
rentasi deb nom olgan.Agar yer ijaraga berilganda shu yerda turli xil inshootlar, binolar 
qo’rilgan bo’lsa, ularning ijara haqi alohida hisoblanadi. 
Agrar munosabatlarni o’rganishda qo’yidagi savollar kelib chiqadi:
- nima uchun qishloq xo’jalik ishchilari yaratadigan qo’shimcha mahsulot 
jamiyat miqyosida barcha mulk egalari o’rtasida qayta taqsimlanadi? 
- nima uchun qishloq xo’jaligida olinadigan daromad o’rtacha foydadan yuqori 
bo’ladi? Bu xodisaning sababi nimada?

---

36 
Ko’pgina mamlakatlarda va O’zbekiston Respublikasida ham qishloq xo’jaligi 
kapitalning uzviy tuzilishi (c : v) sanoatdagidan pastdir. Shuning uchun qishloq 
xo’jaligida yaratilgan tovarlarning bozor qiymati ishlab chiqarishning ijtimoiy 
qiymatidagi qo’shimcha qiymat (m) miqdori jamiyatda ishlangan o’rtacha foydadan 
ortiq bo’ladi.Qishloq xo’jalik tovarlarining bozor narxi bilan ijtimoiy ishlab chiqarish 
narxi o’rtasidagi tafovut absolyut renta manbai bo’lib xizmat qiladi. 
Monopol renta – bu tabiiy sharoit bilan bevosita bog’liq.Ya‘ni noyob qishloqxo’jalik 
mahsulotlari (uzumning alohida navlarni, tsitrus ekinlari, choy va boshqalar) 
yetishtirish uchun imkoniyat yaratadi. Bunday tovarlar monopol narxlar bilan 
sotiladi.Bunday tovarlarni individual qiymatidan monopol narxdar yuqori bo’ldai, yer 
egalariga monopol renta olish imkoniyatini beradi.
Undirma sanoatdagi renta.Foydagi qazilmaqonlari joylashuvi jihatidan ham, 
konning boyligi jihatidan ham bir-biridan farq qiladi. Huddi qishloq xo’jaligidagi 
singari, o’rta va yaxshi konlaridan korxonalar qo’shimcha foyda oladilar, u ham 
differentsial rentaga aylanadi. 
Ijara haqi.Renta munosabatlarining qarab chiqishda rentaning ijara haqidan 
farqiga e‘tiborni qaratish zarur. Agar ijaraga beriladigan yerga oldin bino, inshoot va 
shu kabilar qurish bilan bog’liq ravishda kapital qo’yilmalar sarflanmagan bo’lsa, ijara 
haqi va renta miqdori bir-biriga to’g’ri keladi. Aks holda, ijara haqi yer rentasidan farq 
qiladi. Ijara haqi qo’yidagilardan iborat: yerdan foydalanganlik uchun to’langan renta 
(R), yerga ilgari sarflangan kapital uchun foiz (F), yer uchastkasini ijaraga berguncha 
qadar unga qurilgan inshootlar amortizatsiyasi (A). Buni formulada qo’yidagicha 
yozish mumkin:
IX = R+ F+ A (1) 
Ma‘lumki, bozor iqtisodiyoti sharoitida yer faqat ijara ob‘ekti emas, balki oldi-
sotdi ob‘ekti hamdir. Yer ham qishloq xo’jalik mahsuloti yetishtirish va tabiiy qazilma 
boyliklar qazib olish uchun, har xil ishlab chiqarish va turar joy binolari, inshootlar, 

---

37 
yo’llar, aeroportlar qurish uchun sotib olinadi. Bunday hollarda yerning narxinima bilan 
belgilanadi?
Ma‘lumki, yer inson mehnati mahsuli bo’lmaganligi sababli almashuv qiymatga 
ega emas. Shunga ko’ra, nazariyotchilar yer va boshqa tabiat in‘omlari narxini 
irratsional narxlar deb aytaydilar. Yer uchastkasining egasi uni sotishdan olingan 
summani bankka qo’yilganda, u keltiradigan foiz tarzidagi daromad shu yer 
uchastkasidan 
olinadigan 
rentadan 
kam 
bo’lmagan 
taqdirdagina 
yerni 
sotadi.Boshqacha aytganda, yerning narxi kapitallashtirilgan rentadir.Boshqa sharoitlar 
teng bo’lganda, xuddi shu renta miqdori yer narxini belgilaydi. U renta miqdoriga 
to’g’ri va ssuda foizi normasiga teskari mutanosibdir. Shunday qilib, yerning narxi 
ikkita miqdorga bog’liq: 
1) yer uchastkasi egasi olish mumkin bo’lgan yer rentasi miqdoriga;
2) ssuda foizi me‘yoriga. 
SHundan kelib chiqib, yerning narxi quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:
Yeb = R × 100% (2). 
F’
Bunda: Yeb – yerning bahosi, narxi; R – renta; F’- ssuda foizi me‘yori. 
Misol keltiramiz: R – 15 ming dollar, F’- 5% bo’lsa, bunda yerning narxi Yeb – 300 
ming dollarga teng bo’ladi. Yerning egasi faqat shu narxdagina yerini sotish mumkin, 
chunki muayyan miqdordagi kapitaldan olinadigan foiz unga bankdan shunday yillik 
daromad olishga imkon beradiki, u rentaga teng bo’ladi.
Renta miqdori o’sib, ssuda foizi me‘yori passayib borgan taqdirda yerning narxi 
o’sib boradi.Yer narxini aniqlashning bu usuli nazariy ahamiyatga ega. Amalda yer 
narxi, yer uchastkasiga talab va taklifga ta‘sir ko’rsatuvchi ko’plab omillarga bog’liq. 
Jumladan, yerga narxning o’sishini, unga noqishloq xo’jalik maqsadlari uchun 
foydalanishga talabning o’sishi bilan tushuntirilishi mumkin. Inflyatsiya va asosan 
giperinflyatsiya sharoitida yer narxining o’sishiga olib keladi.