Yosh psixologiyasi

8.3. Shaxs ijtiomiylashuvida ijtimoiy status va ijtimoiy xulq-atvorni o‘rni.
Ijtimoiy status-bu shaxsning majburiyatlari, huquqlari va imtiyozlarini belgilaydigan shaxslararo munosabatlar tizimida egallagan pozitsiyasi.
Ijtimoiy status insonning ijtimoiy jamiyatdagi mavqeini, shaxslararo munosabatlar tizimidagi mavqeini va uning pozitsiyasi tufayli olgan huquqlari, majburiyatlari, vakolatlari va imtiyozlarini tavsiflaydi. Insonning ijtimoiy mavqei ushbu toifadagi odamlarning xatti-harakatlarini boshqaradigan belgilangan (Konvensiya) qoidalar va qoidalarga muvofiq yashaguncha saqlanadi.
Insonning holati darajasi:
1) shaxsiy status – shaxsning shaxsiy fazilatlari bilan belgilanadigan va kichik guruh a’zolari tomonidan qanday baholanishi va qabul qilinishiga bog‘liq bo‘lgan kichik guruhdagi (oila, maktab sinfi, talabalar guruhi, tengdoshlar jamoasi va boshqalar) shaxsning pozitsiyasi;
2) ijtimoiy-guruh statusi – bu katta ijtimoiy guruhning (irqiy, millat, jins, sinf, qatlam, din, kasb va hokazo) vakili sifatida egallagan jamiyatdagi shaxsning pozitsiyasi. Bu jamiyatning ijtimoiy tabaqalanishida ijtimoiy guruhning pozitsiyasiga bog‘liq.
Ijtimoiy statuslarning turlari:
1) tug‘ilgan va tegishli status – tug‘ilgan avtomatik ravishda bir kishi tomonidan sotib olinadi va harakat va inson intilishlari (millati, jinsi, irqi, shoh oilasi a’zoligi va hokazo, shuningdek qarindoshlik tizimi holati bog‘liq emas bo‘lgan – o‘g‘li, qizi, ukasi, singlisi.);
2) tegishli lekin tug‘ma emas, (qaynona, qaynota, qayni opasi, qayni akasi va boshqalar) tufayli shaxsning shaxsiy irodasi bilan emas, balki muayyan holatlar tufayli olinadi;
3) erishilgan status-turli ijtimoiy guruhlar yordamida insonning harakatlari orqali erishiladi. Erishilgan holatlar aniqlangan holatlarga bo‘linadi:

a) lavozim (masalan, direktor, menejer);

b) unvon (general, xalq artisti, faxriy o‘qituvchi va boshqalar);
v) ilmiy daraja (fan doktori, professor);
d) professional a’zolik (O‘zbekiston xalq artisti yoki faxriy sport ustasi);
4) asosiy status -(tug‘ilgan, tegishli, erishilgan, shaxsiy);
5) asosiy bo‘lmagan qisqa muddatli vaziyatlar tufayli shartli statuslar yo‘lovchilar, bemor, guvoh, tomoshabin)
Biror kishi ijtimoiy statusidan yoki bir nechta statusidan butunlay mahrum bo‘lolmaydi, agar u ulardan birini tark etsa, u albatta boshqasida bo‘ladi.
Har bir inson turli guruhlarga (direktor (lavozim bo‘yicha), er (xotin uchun), ota (bolalar uchun), o‘g‘il (ota-onalar uchun) va boshqalar bilan bog‘liq bir nechta statusga ega. Ushbu holatlar teng emas. Asosiy ijtimoiy status odatda lavozim va kasbga asoslangan jamiyatdagi pozitsiyadir. Ushbu status tufayli odatda boylik obro‘ – e’tibor va kuch kabi insonning "qiymati resurslari" aniqlanadi.
Insonning asl statusi jamiyatdagi baholanishiga ta’sir qiladi. Ko‘p jihatdan uning keyingi xatti-harakatlarini belgilaydigan dunyo nuqtai nazarini shakllantiradi. Turli xil asl ijtimoiy statusga ega bo‘lgan odamlar ijtimoiylashuvning tengsiz shartlariga ega.
Ijtimoiy holatlar kiyim-kechak, odob-axloq, shuningdek, qiymat yo‘nalishlarida, motivlarida aks ettirilgan.
Ijtimoiy status ko‘tarilishi yoki kamayishi mumkin, bu esa xatti-harakatlarning yetarli o‘zgarishini nazarda tutadi. Agar bunday bo‘lmasa, shaxslararo ziddiyat yuzaga keladi.