Yozma ish turlari: insho, bayon, diktant

Hamal keldi – amal keldi maqoli inson umrining gul fasli, yaxshi 
kunlarga, asar nomidagi kunduzga ishora qilganini ta’kidlash mumkin. 
Epigraf muallif aytmoqchi bo‘lgan fikr-mulohazalarning asosiy 
mohiyatini aks ettiradi.
Insho mavzusidagi yetakchi g‘oya epigraf orqali ifodalanadi. 
Nasriy yoki she’riy asar matnidan; yozuvchining xatlari, kundaligidan; 
tanqidiy maqolalardan olingan fikrlarni yoki maqol, aforizm, 
matallarni epigraf sifatida keltirish mumkin. Masalan, “Alisher 
Navoiy – she’riyat mulkining sultoni” mavzusiga Abdulla Oripovning
“Besh asrkim, nazmiy saroyni 
Titratadi zanjirband bir sher” misralarini epigraf sifatida 
tanlash mumkin. 
Odatda, insho yozayotgan o‘quvchi o‘zining keng mulohazaga, 
teran fikrga, aniq bir dunyoqarashga egaligini anglatish uchun 
mavzuga har tomonlama mos keladigan, unga ohangdosh tarzda 
jaranglovchi hikmatli so‘z hamda gaplardan, maqol va matallardan 
epigraf sifatida ustalik bilan foydalanadi. 
Yarim yoki bir sahifalik epigraflar inshoning mazmuniga salbiy 
ta’sir ko‘rsatishi tabiiy. 
Aksariyat holatlarda ular qo‘shtirnoqqa olinmaydi, biroq undan 
so‘ng epigraf olingan manba yoki muallifning ism-familiyasi, albatta, 
ko‘rsatilishi shart. Masalan: «Avaz O‘tar ijodida ozodlik, ilm-fan va 
madaniyatning targ‘ib qilinishi», degan mavzu uchun quyidagi fikrni 
epigraf sifatida tanlash mumkin: Ilm baxt keltiradi (xalq maqoli). 
Epigraf mavzuga g‘oyaviy nuqtayi nazardan mos kelmog‘i 
lozim. Yaxshi topib yozilgan epigraflarning o‘ziyoq o‘quvchining 

---

33 
qanday dunyoqarashga ega ekanligidan, uning bilim va malakalari 
o‘lchovidan yaqqol dalolat berib turadi. 
 
INSHOGA MATERIAL TO‘PLASH 
Muayyan mavzuda insho yozishdan oldin shu mavzuga oid 
adabiyotlarni chuqur o‘rganish, ma’lumotlarni umumlashtirish, 
xulosalash, mavzu mohiyatini anglash talab etiladi. Inshoga material 
to‘plash ham mavzuni to‘g‘ri yoritishda muhim ahamiyatga ega. 
O‘quvchi inshoga material to‘plashi, tartibga solishi, uni muayyan 
izchillikda berishi va mavzu talabini to‘g‘ri anglashi lozim. Insho 
uchun suhbat, hikoya asosidagi taassurotlar, o‘qilgan badiiy asarlar, 
tomosha qilingan sahna asarlari va kinofilmlar, shaxsiy kuzatish va 
tajribalar, kundalik hayot voqealari boy material bo‘lib xizmat qiladi. 
Har bir o‘quvchi borliqni, undagi narsa-buyum, voqea-
hodisalarni, tevarak-atrofni, odamlarni, badiiy asar qahramonlarini o‘z 
nigohi bilan ko‘radi. Demak har bir o‘quvchi inshoga o‘zicha material 
to‘playdi. Insho uchun asosiy material bu, avvalo, hayotning o‘zi, 
uning kitoblardagi, san’atdagi ifodasidir. Shuning uchun har bir 
o‘quvchida kuzatuvchanlik xususiyati to‘la shakllangan bo‘lishi 
lozim. Kuzatish bevosita o‘qituvchi rahbarligida yoki mustaqil 
ravishda amalga oshirilishi mumkin. 
O‘quvchi insho yozish uchun borliqni kuzatar ekan, nimalar 
haqida fikr yuritish lozimligini o‘ylaydi va shunga muvofiq keladigan 
materiallarni yig‘adi. O‘quvchiga o‘zi o‘qigan, kuzatgan, bilgan 
narsalar yoki voqea-hodisalar xususida yozish ancha oson kechadi. 
Insho uchun material to‘plashda manba muhim ahamiyatga ega.
Masalan, rasm asosida material to‘plash borliqni kuzatish yoki 
badiiy asar asosida material to‘plashdan farq qiladi. Rasm asosida 
material to‘playotganda ko‘proq rassomning maqsadi, unda 
tasvirlangan narsa, voqea-hodisalar, ranglarning tanlanishi, tasvirning 
diqqatga sazovor tomonlari va kamchiliklari singarilarga ko‘proq 
e’tibor qaratilsa, badiiy asar asosida material to‘playotganda
yozuvchining maqsadi, asarda ishtirok etgan shaxslar, yozuvchi yoki 
shoirning obraz yaratish mahorati, asar mazmunidan chiqariladigan 
xulosa kabilar markaziy o‘rinni egallaydi. 
To‘plangan materialni tartibga solish va uni muayyan 
izchillikda bera olish ham o‘quvchi uchun o‘ta zarur malakalardan biri 

---

34 
sanaladi. Tartibga solish, avvalo, to‘plangan materialni saralab, uning 
ichidan yoritilayotgan mavzu uchun zarurini ajratish, ularni mantiqiy 
izchillikda joylashtirish demakdir. Bu ishda o‘quvchiga puxta o‘ylab 
tuzilgan reja yaxshi yordam beradi.