Юрак-кон томир системаси. Юрак. Аорта. Ташки ва ички уйку артериялари. Умров ости артерияси. Кулнинг кон билан таъминланиши. Бош миянинг кон билан таъминланиши. Бош сохасининг кон билан таъминланиши

Артерияларнинг тараќќиёти.

Филогенезда сувда яшовчи ћайвонларда жабралар бўлиб, ќуруќликда яшовчи ћайвонларда ўпканинг ћосил бўлиши натижасида : кичи ќон айланиш доираси ћосил бўлади. Ќон томирлар тараќќиёти (онтогенез) филогенетик тараќќиётни ќисќа муддат ичида ќайтариб ўтади. Тараќќиётнинг бошланѓич даврида чап ќоринчадан артерия ствол (truncus arteriosus) йўналади. Бу ствол иккита вентрал аортаг бўлинади. Ћар бир вентрал аортадан ён тарафга 6 жуфт аорта равоќлари ажралади. Бу равоќларнинг дорзал ќисми эса дорзал аорт стволини ћосил этади. Ћар икки тарафдаги дорзал аорталар яќинлашиб, пастки учи билан ќўшилади ва тоќ тушувчи аортани ташкил этади.

Truncus arteriosus фронтал тўсиќ воситасида бўлиниб, олд тарафда жойлашган ўпка стволига ва орќа тарафда кўтарилувчи аортаг ажралади.
6 - нчи аортал жабра равоѓи ўпка стволи билан ќўшилган бўлиб, ўпк артериаларига айланади. Чап тарафдан 6 равоќ дорзал аорта била алоќасини саќлаб ќолади ва ductus arteriosusга айланади. 1, 2, аортал жабра равоќлари атрофияга учрайди. Чап тарафдаги 4 аорта жабра равоѓи, ќисман шу тарафдаги вентрал аорта ва ќисман ча дорзал аорта билан биргаликда - аорта равоѓини ћосил этади. Ўн тарафдаги 4 аортал жабра равоѓи - ўнг ўмров ости артериясига айланади.
3 аортал жабра равоѓи ва дорзал аортанинг шу равоќларда юќориги ќисми, ћар икки тарафда ички уйќу артерияларини ћосил этади. Ўнг вентрал аортанинг 4 равоќдан остки ќисми - ўнг елка калла стволи truncus brachiocepholicus га айланади. Шу соћадаг ўнг вентрал аорта ќисми - аорта равоѓини ћосил этишда ќатнашади.
3 ва 4 равоќлар орасидаги вентрал аортанинг ќисми, ћар иккала тарафда умумий уйќу артериясини ташкил этади. 3 равоќдан юќориг вентрал аорта ќисми - ташќи уйќу артериясини ћосил этади. Ўнг тарафдаги дорзал аортанинг 3 равоќдан пасти, чап тарафда эса 3 ва равоќлар орасидаги дорзал аорта ќисми атрофияга учрайди.

Юрак - cor.

Юрак - cor тўрт камерали аъзо бўлиб, кўкрак ќафасидаги олдинги кўкс оралиѓида жойлашади. Юракнинг учи - apex cordis пастга ва олдинга йўналган бўлиб, юракнинг асоси - basis cordis юќорида ва бироз орќароќда жойлашади. Юракнинг олдинги юзас - facies sternocostalis - тўш ва ќовурѓа суякларига ќараган, пастки юзаси диафрагмага тегиб турганлиги учун - facies diaphragmatica дейилади.

Юракнинг тўрт камераси : 2-та бўлмача - atrium dextrum e sinistrum; ћамда 2-та ќоринча - ventriculus dexter et siniste ќисмлари бўлади. Ћар иккала бўлмача орасида тўсиќ - septum interatriale бўлади. Ћар иккала ќоринчалар орасида ћам тўсиќ бўлиб, septum interventriculare дейилади. Бўлмачалар орасидаги тўсиќда чуќурча - foss ovalis бўлиб, эмбрион тараќќиёти давридаги foramen ovale тешиг соћасига тўѓри келади.
Ўнг бўлмача билан ўнг ќоринча орасида ќон ўтадиган тирќиш ostium atrioventriculare dextrum бўлади. Чап бўлмача билан ча ќоринча орасида ћам ќон ўтадиган тирќиш - ostium atrioventriculare sinistrum бўлади. Бу тирќишлардан ќон фаќат ќоринча томон йўналади. Чунки ўнг тирќиш соћасида уч табаќали клапан - valva atrioventricularis dextra seu valva tricuspidalis жойлашади. Чап тирќиш соћасида эса икки табаќали клапан - valva atrioventricularis sinistra seu valva bicuspidalis (mitralis) жойлашади. Бу клапанларнинг ќоринчага ќараган юзасига пайсимон ипчалар - chorda tendineae бириккан бўлади. Ипчаларнинг иккинчи учи, ќоринча деворининг ички юзасидаги сўрѓичсимон мушакларга - musculi papillaresларга бирикади.
Ўнг бўлмача бўшлиѓига юќори кавак венаси - vena cava superio ва пастки кавак венаси vena cava inferior лар очилади.
Пастки кавак венасининг ќуйилиш соћасида юракнинг ички ќаватининг ўсимтасидан ћосил бўлган клапан - valvula venae cavae inferioris жойлашади.
Ўнг бўлмача бўшлиѓига юракнинг хусусий веналари ћам - sinu coronarius cordis сифатида ќуйилади. Ќўшимча равишда юракнинг хусусий кичик веналари - foramina venarum minimarum тешиклари воситасида ўнг бўлмача бўшлиѓига ќуйилади. Ўнг ќоринча бўшлиѓидан ќо ўпка саволига - truncus pulmonalis га йўналади. Ўпка стволинин тешиги - ostium trunci pulmonalis - соћасида, юрак ички ќаватининг ўсимталаридан ћосил бўлган клапанлар - valva trunci pulmonalis жойлашади. Клапанлар ќонни ўнг ќоринчага ќайтишига тўсќинли ќилиб, фаќат ўпкага йўналишини таъминлайди.
Чап бўлмачага ўпка венаси - venae pulmonalis - ќуйилади. Ўн ќоринчадан бошланган truncus pulmonalis, ўпка иштирокида чап бўлмачага ќуйиладиган venae pulmonalis доираси - кичик ќон айлани доираси - circulis sanguinis minor дейилади. Чап ќоринчадан эс аорта ќон томири бошланади. Аортанинг бошланиш ќисмидаги теши соћасида яримойсимон аорта клапани - valva semilunaris aorta жойлашади. Бу аорта клапани учта яримойсимон табаќалардан - valvula semilunaris posterior, valvulae semilunaris dextra et sinistraлардан ћосил бўлади.
Юрак девори уч ќават тўќимадан ташкил топган. Ташќи ќаватда,юрак халтаси перикарднинг висцерал вараѓидан ћосил бўлга эпикард epicardium тўќимаси бўлади. Юрак деворининг энг ќали ќисми мушак тўќималаридан ћосил бўлиб, бу ўрта ќаватни миокар myocardium дейилади. Бўлмачалар мушак ќавати алоћида гурућ кардиомиоцитлардан иборат. Юрак ќоринчалари ћам алоћида мушак гурућидан ћосил бўлади. Шу сабабли юракнинг ћар бир бўлими алоћид ќисќариш хусусиятига эга бўлади. Бўлмачалардаги мушаклар икки ќаватдан иборат бўлиб, ташќи ќисмида бўйлама мушак толалари жойлашади.
Ќоринчалар соћасидаги мушаклар уч ќаватдан иборат бўлади. Ташќи ва ички ќаватда бўйлама мушак тўќималари жойлашса, ўрта ќаватни эса ћар бир ќоринча учун алоћида бўлган халќасимон муша тўќималари жойлашади.
Юракнинг ички юзаси ќўшувчи тўќимадан ћосил бўлган эндокард endocardium ќавати ќоплаб туради. Бу ќаватнинг ўсимталар юрак клапанларини ћосил этади.