Yüzyillarda tüRKİstan hanliklarinda (HİVE, buhara, hokand) EĞİTİM

Ders Müfredatı

a. Mektep Eğitimi Müfredatı

Mektep’e giren çocuklar, Kur’an’dan ayetleri Arapçasından ezberleme çalışmalarına başlardı. Bunun için öncelikle Arap alfabesini öğrenirlerdi ancak bu alfabede ustalaşmak zordu. İlk okuma becerilerine sahip olduktan sonra öğrenciler, 2 yıl kadar okuyacakları Haftiyak (Kur’an’ın 1/7’si) kitabını alırlar. Sonra Farsça-Tacikçe yazılmış Çahor Kitab’ı okumaya başlarlardı.

Çahor Kitap (Dört Kitap) nüfus arasında Kur’an’dan sonraki en populer kitaptı. Adından anlaşılacağı üzere her biri kendi yazarı ve adı olan dört ayrı kitaptan oluşuyordu. 1. Ve 4. kitaplar ayetler oluşuyordu, 2. Ve 3. Kitaplar ise nesirdi. İçeriğe bakılırsa ilk kitabın yazarı Buhara’nın yerlisidir. Dördüncü kitaba Pandnoma ve Attor denir. İkinci ve üçüncü kitapların yazarı bilinmemektedir. Ortaçağ boyunca okutulan bu büyüleyici ve öğretici kitaplar Orta Asya halkı arasında oldukça popülerdi. Kitap, dini eylemleri gerçekleştirmeden önce dini bir ritüel olan abdestin kurallarını, ritüellerin yerine getirilirken yapılması ve yapılmaması gereken hareketlerin neler olduğu, Müslüman’ın görevleri, Müslüman’a yasak olanları ve kefaret yöntemlerini anlatmaktadır. İkinci kitap ise dört bölümden oluşur: İnanç Bilgisi, İslam Bilgisi, Abdest Bilgisi ve Namaz Bilgisi. Üçüncü kitap inancın temellerine adanmıştır: tevhid, dua, oruç, zekat ve hac. Her okulda bir öğretmen ve bir sınıf vardı, öğrenciler 4-5-6 ile arasında 25-30 kişi idi¹¹.

Mektephane veya ilkokullar, başkentte ve diğer Buhara şehirlerinde hatta köylerde bile çok sayıda vardı. Bu tür okullar ya hevesli bir Müslüman’ın gönüllü katkılarıyla ya da mahalle sakinlerinin ortak çabası ile çocukların eğitimini üstlenmesi ile finanse edilirdi. Molla, kendine emanet edilen çocuğun ebeveyni ve akrabalarından genellikle yılda 1-3 Tilla olan bir ücret alırdı. Bundan bağımsız olarak, öğrenciler okula girdiklerinde öğretmenlerine bir hilat (bir tür cüppe), bir gömlek, bir çift ayakkabı ve terlik vb. gibi hediyeler sunmalıydı. Aynı şekilde kuru meyveler, bir pound çay ve dokuz somun ekmek vermeliydiler. Her öğrenci Perşembe günü öğretmenine bir somun ekmek getirmeli, ebeveynler de çocuk Kuran okumaya başlar başlamaz öğretmenine bir hilat hediye etmeliydi. Kuran’ın her suresi veya bölümünün ezberlenmesinin ardından da öğretmene bir hilat sunulurdu. Bu okullarda okutulan tüm dersler 8 kitaptan ibaretti:

• 
  Alfabe
  
• 
  Kur’an,
  
• 
  Farz’el-Ayn,
  
• 
  Çehar Kitab,
  
• 
  Dozbi,
  
• 
  Hoca Hafız,
  
• 
  Maslakat’at-Mutakin,
  
• 
  Mirza Bedil¹²
  

Bundan bağımsız olarak yazmayı da öğrenirlerdi ve eğer okul Özbeklerin sayısının Tacik sayısını geçtiği bir yerde ise yukarıdakilere Türkçe 5 kitap daha eklenirdi:

• 
  Kitab Fuzuli,
  
• 
  Lisan’üt-Tayr
  
• 
  Divan-ı Mir Ali Şir Nevai,
  
• 
  Huaida,
  
• 
  Kisseh-i Divaneh-i Meşreb
  

Bu eğitim yaklaşık 7 yıl sürerdi. Öğrenciler farzların dışında okumak için başka kitaplara bakamazlardı çünkü bu onları yollarında saptırabilirdi¹³.