Yüzyillarda tüRKİstan hanliklarinda (HİVE, buhara, hokand) EĞİTİM

Ders Akışı

Buhara ve Orta Asya’nın diğer şehirlerinde Müslüman medreselerindeki eğitim aynıydı. Medrese müfredatı müderris tarafından okutuluyordu. Büyük şehirlerde müderrislerin atamasını Han kendi yaparken küçük şehirlerdeki atamalara yerel yönetim tarafından karar veriliyordu. Medrese dersleri öğrencilerin duası ile başlardı. Öğrenciler müderrisler tarafından daire biçiminde oturtulur, müderris ortalarında kitabı okumaya başlardı. Öğrencilerin günlük rutini şu şekildeydi: sınıflar sabah 4 ila 10 arasında derse başlar, 12’de namaz kılınır, öğle yemeği ardından sohbet ve münazara yapılırdı. 16-18 arasında bir mola verilir, akşam yemeği ve gece yatana dek tekrar sohbet olurdu. Öğretim yılı Ekim ayında başlardı. Medresede mantık, ilahiyat, şeriat hukuku yani fıkıh, Kur’an’ın yorumu yani kelam ve hadis dersleri olurdu³². Tüm eğitimi tamamlamak için en az 21 yıl gerekiyordu³³.

Dersler Perşembe ve Cuma günleri hariç olmak üzere her gün güneşin doğuşundan batışına dek verilirdi. Alim han yönetimi zamanınında Ramazan ayının Çarşamba günleri ve tegatil denilen üç aylık yaz tatillerinde dersler yasaklanmştır. Eğer düzenli okumalar eklenirse, bu öğretim yönteminin faydalı olacağı kesindir çünlü müderrisler arasındaki sürekli tartışmalar/ münazaralar öğrencinin zekasını keskinleştirebilir, bunun yanısıra öğrencilerin çalışmalarının ilerlemesini geciktirebilir. Bunun sonucu olarak 15 hatta 20 yıllık bir eğitimin yeterli olmayacağı düşünülebilir. Dahası hiçbir bilim dalı tam manası ile verilmemektedir. Müderrisler, temel kuramları hızlı şekilde öğretir ve öğrencilerin de hızlı bir şekilde anlamasını bekler. Ama asıl kusur bence, çalışkan öğrencilerin teşvik edilmemesidir³⁴.

Medrese öğrencilerinin çubukla dövülmekten kurtuldukları tek gün Cuma’dır. Bu nitelikte bir eğitim oldukça açıktır ki iyi sonuçlar vermez. 7 yıllık süre de genellikle yeterli değildir, çünkü izlenen yöntem yanlıştır³⁵.

Eğitimde teşvik yoktur ve aralarında gayretli öğrenciler varsa bunlar da çubukla cezadan korktukları için seslerini çıkarmazlar. Çünkü molla, diğer ebeveynler istiyor diye zevk için bile bu öğrencileri cezalandırabilir. Cezalandırma sisteminde sorumlu olduğu öğrenciyi sakatlamamak ve öldürmemek sınırı ile her tür ceza verilebilir. Dersler şafak vakti başlar ve öğleden sonra 5’e dek devam eder. Bu süre zarfında çocuklar sürekli olarak koltuklarında tutulurlar, izinleri ise sadece yerlerinde birkaç kez yükselmelerine verilir. Ekmek almak üzere evlerine gitmelerine izin verilir³⁶.

Eğitime en yatkın çocuklar dahi okuma-yazma bilmekten ve Kur’an’da birkaç bölümü ezberlemekten daha fazlasını öğrenememektedir. Han’ın çocuklarının özel öğretmenleri vardır. Han’ın kendisi de bazen 300 katılımcının huzurunda Kur’an’ı öğretir. Buhara’da en çok konuşulan diller Arapça ve Farsça’dır. Farsça Taciklerin ve tüm Buharalıların dilidir, aynı zamanda yazışma ve iş dünyasında da kullanılan dildir³⁷. Türk dili de oldukça ön plana çıkmıştır. Burada okulların giderleri ve öğretmenlerin maaşları vergilendirme ile toplanan gelirlerden ve bağışlardan karşılandı.