Yüzyillarda tüRKİstan hanliklarinda (HİVE, buhara, hokand) EĞİTİM

Medreseler

Orta Asya’daki Medrese adını taşıyan Müslüman yüksek okulu, programı itibariyle tamamen Şeriat kanununun işlemesi üzerine inşa edilen bir eğitim kurumuydu. Medreseler vakıf topraklarından ve diğer mülklerinden gelir elde ediyorlardı. Bu nedenle mektepler gibi mali olarak hazineye bağlı değillerdi.

Toplumsal yapıya göre medresedeki öğrenciler nüfusun müferreh ve ayrıcalıklı kısmındandı. Çoğu, yerleşik bölgelerin sakiniydi. Özbekler, Tacikler ve az sayıda göçebe bölgede yaşayan Kırgızlar (Taşkent-Fergana), Kazaklar, Türkmenler (Hive-Buhara) vd. medresede eğitim alan kişilerdi. Medresedeki eğitim süresi mektepte olduğu gibi kesin değildi, 8-15 yıl, hatta 20 yıl bile sürdüğü oluyordu. Kısmen buna bağlı olarak öğrencilerin yaşı 15 ila 40+ arasında değişiyordu. Medresinin tüm derslerini tamamlamak için ilahiyat ve şeriatın çeşitli bölümleri üzerine kitapları müderris(öğretmen) rehberliğinde okumak gerekliydi, genellikle sınav yapılmazdı.

Tüm eğitimi tamamlayıp mezun olan veya en azından kısmen derslerini tamamlayan öğrenciler, kadı (hakim) veya yardımcıları olabilmekteydi. Mezun olanlardan bazıları cami imamı olur bazıları medresede kalır ve müderris olurlardı. Orta Asya’nın tüm bölgelerinde ve kısmen bitişik Müslüman ülkelerde bu ikinci durumda (müdderis olanlar) medreseden mezun olanlar veya en azından teolojik bilginin temel çıkış noktası olan Buhara’da biraz dahi olsa çalışmayı başaranlar özellikle tercih edilirdi. Medrese öğrencileri için önemli hedef, din adamlarının ortaçağdan beri birçok farklı idari ve mahkeme görevlerinde bulunduğu Buhara Hanlığı'nda görev almaktı.

Kur’an ve ilahiyat literatürünü uzun süre inceleyen, skolastik bilginin etkisi altındaki medrese mezunlarının, dini kitapların yegane bilgi kaynağı olacağı konusundaki inancı sertti. İnsan zihninin tüm taleplerinin; Kur’an ya da şeriat menşeili olmayan tüm bilginin zararlı olduğu gerekçesiyle sapkınlık olarak reddedilmesi gerektiğine dair cevaplar bulmaya çalışıyorlardı⁸.

Buhara’da bulunan çok sayıda okul ve orta öğretim kurumuna rağmen insanların büyük bir kısmı okuma yazma bilmemekteydi. Ancak ticari davalar için okuma-yazmanın ne kadar önemli olduğunu gören Tacik tüccarların çoğu, çocuklarının düzenli olarak okula gitmesini sağlamaya çalışmıştır. Bunlardan birkaçı mekteplere gidiyordu ancak Tacikler bölgede genel anlamda hor görüldükleri için mezun olan çocuklarının şeçkin din adamları olabilmesi sonra derece nadir bir işti⁹.

16.-17.yy.larda Müslüman yüksek ilahiyat okulu olan medreseler XIX. yüzyılda yerel kültürel yaşamda hala önemli bir rol oynamaktaydı. Hem Şibaniler hem de halefleri Astarhanlılar, yüksek teoloji okulunun etkisini güçlendirmek için her şekilde çaba sarf ediyor ve özellikle Buhara, Taşkent, Semerkant ve Belh'de medrese ve camiler gibi bir dizi yeni bina inşa ediyorlardı. 16.-17.yy.larda inşa edilenlerin çoğu günümüze ulaşmıştır ve modern bilim adamları tarafından incelenmiştir. Birçok araştırmacı (B.P. Denike ve diğerleri), 16.-17.yy.larda Buhara'da mimarinin oldukça yüksek bir seviyede olduğunu ve Orta Asya mimarlarının eski okulun en iyi geleneklerini koruduklarını iddia etmiştir.

16.yy.da inşa edilen binalardan Taşkent'teki Barak Han Medresesi’nden, Büyük Cuma Camii’nden ve Buhara'daki Mir Arab Medresesin’den ve Abdullah Han tarafından inşa ettirilen iki Buhara medresesi de dahil olmak üzere bir dizi mimari eserden bahsedilmelidir. Tüm binalar zengin renkli çinilerle, çok tonlu resimlerle dekore edilmiştir ve detaylar çok sanatsal bir figürasyona sahiptir.

Aynı derecede ünlü olan 17.yy.da inşa edilen binalar arasında en dikkat çekici olanları Buhara'daki Abdü’l Aziz Han’n medreseleri ve Semerkant'taki Şir Dar ve Tilla Kari medreseleridir. Camiler ve medreseler; yerel hanlar, onların yüksek onur sahibi adamları ve diğer varlıklı kişilerin bağışladığı vakıf malları ile destekleniyordu¹⁰.