Yüzyillarda tüRKİstan hanliklarinda (HİVE, buhara, hokand) EĞİTİM

3. Fıkıh; İslam hukulu olan fıkıh, Kur’an, Hadis, İcma ve Kıyas’a dayanır. İcma, Kur’an’ın tüm yorumcuların hemfikir oldukları yorumlarının derlemesidir. İcma’nın temeli üç gruba ayrılır:

• 
  İcma-i Sahabe,
  
• 
  İcma-i Tabiin,
  
• 
  İcma-i Müçtehidin¹⁶.
  

Sahabe şahsen Hz. Muhammed’i tanıyan kişidir. Tabiin, sahabeyi tanıyan ve onlarla ilişki kuran kişidir. Müçtehidin ise ikisi de olmamakla birlikte Hz. Muhammed’den sonra en fazla 400 yıl sonraya kadar yaşamış olanlardır. Kıyas, Kur’an’ın yasaklarını ve kabullerini baz alarak, Kur’an’da geçmeyen hususları kıyaslayarak tespit etmektir. Fıkhın medreselerde öğretiminde şu eserler temel alınır:,

1. 
   Ubeydullah Sadrüsşeriya tarafından derlenen Muhtasar el-Vikaye. Bu kitaptaki yorumlar müderrisler tarafından öğretilmez ancak öğrenciler şu kitapları okumak zorundadırlar: 1-Abdülali el-Burcandi’nin Cami el-Rumus eseri. Aynı zamanda Mirza Uluğ Beyi’n astronomi hakkındaki açıklamaları da bulunur. 2-Abd’ül Mekorim, 3- Ali’ul-Kari, 4-Molla Fahreddin’ul-Buhari¹⁷.
   
2. 
   Fıkhı açıklayan ve medreselerde öğretilen ikinci kitap iki bölümden oluşan Şerh’ül-Vikayi’dir: 1-Mahmud Tacütşeriya tarafından yazılan Vikayet’ul-Rivayet, 2- Şerh-i Vikayet’ül Rivayet; Ubeydullah Sadrüsşeriya adıyla bilinen Mahmud’un torununun önceki çalışması ile ilgili yorumdur. Sınıf dışı öğrenciler tarafından okunan yorumlar ise Çelepi ve Terkiş’tir.
   
3. 
   Fıkıhla alakalı okutulan son kitap ise Abd’ül-Mu’in Semerkandi tarafından yazılan Hidayet’tir. Öğrenciler bu kitapta 1-İnayet, 2-Kifayet, 3-Nihayet ve 4-Feth’ül Kadir bölümlerini okurlar.
   

3.1. Usul-i Fıkıh; fıkıhla alakalı son derstir. Kur’an’a başlarken izlenecek yöntemi açıklar. Fıkıh usulunu öğreten başlıca eğitim kitaplar;

1. 
   Tenkik’ul-Usul; Ubeydullah Sadrüsşeriya tarafından hazırlanan Tavzih’ul-Usul eseri kullanılır.
   
2. 
   al Omet- el-Taftazani’nin Telvih ve Haşiye eseri de okunur. Bunlardan başka bir de şunların yorumları okunur:
   

• 
  Çelepi,
  
• 
  Abd’ül Hakim Lahuri,
  
• 
  Şerh-i Şerh¹⁸.
  

3.2. İlm-i Kalem; dogmatik metafizik öğretir. Öğretim materyalleri;

1. 
   İmam-ı Azam Ebu Hanife-i Kufi tarafından yazılan Asl-ı Tevhid’tir.
   
2. 
   El-Teftazani’nin yorumu ile Ömer’ül-Nesefi tarafından yazılan Akaid’ül Nesef kitabı okutulmaktadır. İlm-i Kalem için öğrencilerin müderris yardımı olmadan okudukları bazı yorumlar şunlardır:
   

• 
  Molla Ahmed,
  
• 
  Ramazan,
  
• 
  İlyas,
  
• 
  Abd’ül Hakim Lahuri’nin yorumu ile Hioli,
  
• 
  Molla Kasım,
  

• 
  Kara Kemal,
  

• 
  Kul Ahmed,
  
• 
  Çelepi,
  
• 
  Ahund Şeyh,
  

• 
  Abdurrahmen ve
  
• 
  İsmetullah’tır¹⁹
  

c) Molla Celil’in yorumu ile Risale-i Gazdueh ve Hanegahi’nin yorumlanması okutulur. Bu yorumlar arasında:

• 
  Tetimme
  
• 
  Haşiye-i Kalembazi
  
• 
  Mevlana-i Şerif
  
• 
  Ahund Şeyh
  
• 
  Abd’ül Hakim
  
• 
  Tekmile vardır.
  

3.3. İlmi Feraiz; miraz hukukunu açıklayan, özel bir bilim haline gelmiş fıkhın bir konusudur. Medreselerde dersi Metn-i Feraiz başlığı ile bir kılavuz eşliğinde Mir Seyid Şerif (Cürcani) tarafından yapılan bir yoruma göre öğretilmiştir.

3.4. İlm-i Kıraat; Kur’an’ın nasıl okunması gerektiğini açıklar. Bu derste hecelerin nerede vurgulanması gerektiği ve uzun veya kısa okunmaları, telaffuzlar öğretilir. Ders materyalleri;

1. 
   Muhammed’ül-Cezeri’nin eserinin yanı sıra öğrenciler aşağıdakilerin yorumlarını da okurlar²⁰:
   

• 
  Rumi (Mevlana)
  
• 
  Ali’ül-Kari,
  
• 
  Mısri,
  
• 
  Müfimi tarafından yapılmıştır.
  

1. 
   Şatibi: (Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî eş-Şâtıbî el-Gırnâtî ) öğrenciler İmaneddin hakkındaki yorumları okurlar.
   
2. 
   Secavendi: Muhammed b. Tayfur es-Secavendi’den adını alan teknik, Kur’an’daki harflerin taksimi ve vakıf alametleri ile durulması, durmadan geçilmesi, nefesin yetmediği yerde durulması halinde cümle sonunun geriden alarak bitirilmesi kuralları içerir.
   

Arapça bilgisi ile ilgili kullanılan ders materyalleri;

1. 
   Sözlük: Öğrenciler Arapça sözlük anlamına gelen lügatı, müderris yardımı olmadan okunmaya çalışmaktadır. Bunun için kullanılan belli kaynaklar vardır:
   

• 
  Kamus,
  
• 
  Sihah’ül-Cevheri,
  
• 
  Tac’ül-Masadir’ül-Beykaki,
  
• 
  Sure
  
• 
  Fi’l-Lugat
  

2. 
   İlm-i Sarf; Arap dilinin etimolojisi ve sentaksını düzelten bilim dalıdır. Bunun için kullanılan kaynaklar²¹:
   

1.