Z. A. Sulaymonova, D. A. Hazratova, S. A. Karomatov

Ho'llanish ıssılıǵı
Ho'llanish sirt energiyanıń azayıwı menen júz bolatuǵın óz -ózinshe baratuǵın process bolıp tabıladı. Qandayda bir adsorbent suyıqlıqqa túsirilgeninde ho'llanish ıssılıǵı ajralıp shıǵadı. Onıń ma`nisi:

Menen ańlatıladı. Bul erda Ssol adsorbentning salıstırma sırtı ; E1 - adsorbentning adsorbent-hawa shegarası daǵı tolıq sirt energiyası ; E2 - adsorbentning adsorbent-suyıqlıq shegarası daǵı tolıq sirt energiyası. Differensial hám integral ho'llanish ıssılıqları boladı. Bul ıssılıqlardıń bahaları qattı jismni ho'llaydigan suyıqlıq muǵdarına baylanıslı. Differensial ho'llanish ıssılıǵın tómendegishe tariyplew múmkin. Málim (x) muǵdar bólekshelerdi adsorblab alǵan suyıqlıq sırtına sheksiz kem muǵdar suyıqlıq qosılǵanda ajralıp shıǵıs ıssılıq muǵdarı Qxd - differensial ho'llanish ıssılıǵı dep ataladı. Onıń úlkenligi J buyım-1 m2 lar menen ańlatıladı. Qattı dene sırtına qoyılǵan tamshı ústine taǵı tamshılar qosıla barǵanında sistemanıń differensial ho'llanish ıssılıǵı azaya baradı. Sonlıqtan differensial ho'llanish ıssılıǵınıń maksimal ma`nisi qattı dene betindegi suyıqlıq muǵdarı nolge teń bolǵan jaǵday daǵı ho'llanishga, yaǵnıy fazalardıń ajırasıw shegarasına muwapıq keledi. Bul baha ekstrapolyatsiya usılında anıqlanadı. Differentsial ho'llanish ıssılıǵı mudami oń mániske iye, sebebi ho'llanish waqtında mudamı ıssılıq ajralıp shıǵadı. Sirt suyıqlıqtıń jalǵız -jalǵız molekulaları qabatı (monomolekulyar qabat ) menen tolǵanında Qxd nolge teń boladı. Termodinamik oy-pikirler júrgiziw nátiyjesinde differentsial ho'llanish ıssılıǵı sap adsorbsiya ıssılıǵına teń ekenligi anıqlandi. Integral ho'llanish Qi ıssılıǵı degende sirt birligine x muǵdar suyıqlıq berilgeninde ajralıp shıǵıs ıssılıq muǵdarın túsiniw kerek. Áyne sirt
63
Menen qansha kóp muǵdar suyıqlıq óz-ara tásirlashsa, sonsha kóp integral ıssılıq ajralıp shıǵadı. Integral ho'llanish ıssılıǵı menen differentsial ho'llanish ıssılıǵı arasında tómendegi baylanısıw bar:

Eger berilgen suyıqlıq muǵdarı sirt menen óz-ara tásirlesetuǵın muǵdardan artıq bolsa, bul halda gúzetiletuǵın integral ıssılıq tuwrınan - tuwrı ho'llanish ıssılıǵı dep júritiledi. Sırtında monomolekulyar qabat ónim bolǵanında Qi tolıq ho'llanish ıssılıǵına teń boladı. Ulıwma sırtı úlken bolǵan sistemalar (untaq hám gewek denelerdiń) ho'llanish ıssılıǵı J/m2 yamasa J/g menen ańlatıladı. Kóbinese onıń bahaları 5-1000 J/g átirapında boladı.
Ho'llanish waqtında ıssılıq shıǵarıwı sebepli suyıqlıq kólemi úlkenlesiwine tıykarlanıp tájiriybede ho'llanish ıssılıǵın anıqlaw múmkin. Onıń ushın Dyuar ıdısı alıp onıń ishine kapillyar naychaga jalǵanǵan probka túsiriledi, bul probkaga bir-birinen ajıratılǵan esaplanatuǵın suyıqlıq hám qattı dene jaylanǵan boladı.
Kapillyar naychaga kólemi ıssınan úlkenlesetuǵın suyıqlıq (mısalı, toluol) salınǵan hám naycha dárejelengen boladı. Probka shayqatilganda ho'llovchi suyıqlıqqa ho'llanuvchi qattı dene (ádetde untaq jaǵdayda ) tekkanida ho'llanish ıssılıǵı shıǵıwı sebepli kapillyar naychadagi toluolning júzesi biyiklesedi. Bul biyiklikti ólshep, ho'llanish ıssılıǵın esaplab shıǵarıw múmkin.
Temperatura artpaqtasın arnawlı termometr yamasa termopara járdeminde o'lchaydigan arnawlı kalorimetrler járdemi menen de ho'llanish ıssılıǵın anıqlaw múmkin. Tómendegi kestede floridinning túrli erituvchilarda ho'llanish ıssılıqları
keltirilgen.

64

Qutbli molekulalardan ibarat elementlardıń qutbli erituvchilardagi ho'llanish ıssılıǵı úlken boladı, qutbsiz molekulalardan dúzilgen elementlar bolsa qutbsiz suyıqlıqlarda úlken ho'llanish ıssılıǵı kórinetuǵın etedi. Elementlardıń ho'llanish ıssılıǵına onıń salıstırma sırtı asa úlken tásir kórsetiwin názerde tutıp, P. A. Rebinder qandayda bir elementtıń qutbli suyıqlıq (mısalı, suw) menen óz-ara tásir etiw intensivligin xarakterlew ushın ólshew retinde áyne element suwda ho'llanish ıssılıǵı Q1 dıń uglevodorodlarda ho'llanish ıssılıǵı Q2 ge α den paydalanıwdı usınıs etdi: Eger α>1 bolsa, sirt gidrofil, α<1 bolǵanda bolsa gidrofob boladı.Qattı deneniń suyıqlıq menen ho'llanishiga tiyisli túrli processlerde gaz faza (yamasa boslıq ) menen suyıqlıq shegarası daǵı sirt sferik (do'ng yamasa oyıq ) formaǵa iye bolǵanlıǵı sebepli kapillyar basım júzege shıǵadı. Suyıqlıqqa kapillyar naycha túsirilgeninde naycha ishindegi sirt do'ng bolsa, sırtında turǵan molekulanı suyıqlıq ishine tartatuǵın molekulalar sanı tegis sırtındagiga qaraǵanda kemrek boladı. Lekin oyıq sırtında turǵan molekulanı suyıqlıq ishine
65
Tartatuǵın molekulalar sanı tegis sırtındagiga qaraǵanda kóbirek boladı. Sonlıqtan, oyıq sirt bolǵan halda molekulalar arasındaǵı óz-ara tartıs kúshlilew ańlatıladı. Usınıń nátiyjesinde qattı dene ho'llanganida suyıqlıq sırtınıń tegis jaǵdayı menen sferik jaǵdayında kórinetuǵın bolatuǵın basımlar arasında kapillyar basım dep atalatuǵın ayırım basım júzege shıǵadı. Onı ∆P menen ańlatpalasaq, tómendegi teńlemege iye bolamız :

(bunda Rsfer. sirt -sferik betli suyıqlıq basımı, Rtekis sirt -tegis sirt payda etiwshi suyıqlıq basımı ). Laplas ózgermeytuǵın temperaturada bul máseleni tekserip, kapillyar basım eki shamaka baylanıslı ekenligin kórsetdi. Olardan biri suyıqlıqtıń sirt keriliwshenligi, ekinshisi suyıqlıq qattı jismni ho'llaganida payda bolatuǵın sferik bettiń radiusı bolıp tabıladı. Laplas tapqan teńleme tómendeginen ibarat :

Bul erda σ -sirt keriliw, R -sferik sirt radiusı. Bul teńlemeden kóremizki, tegis sirt payda bolganida ∆R=0 boladı (sebebi do'ng betli jaǵday ushın ∆R>0; ∆R oń mániske, oyıq betli jaǵdayda teris mániske iye boladı.Laplas teńlemesiniń kórsetiwishe, kólemlik fazalar arasında kapillyar basım ∆R sirt keriliw σ artpaqtası menen artadı, lekin sferik radius artqanda ∆R azayadı. Taǵı sonı da aytıp ótiw kerek, Laplas teńlemesine tıykarlanıp, suyıqlıqlardıń sirt keriliwshenliginı ólshew ushın kóbikshelerdiń eń úlken basımın anıqlaw metodı jaratılagaN