Z. A. Sulaymonova, D. A. Hazratova, S. A. Karomatov

§ 10. QATTI JISMLARDIN SIRT TARANGLIGI vA TO'LIQ
SIRT ENERGIYA
Tayansh sóz hám sóz dizbegiler: erkin hám salıstırma sirt energiyaleri suyıqlıqtıń sirt keriliwshenligi, qattı dene sırtınıń suyıqlıq menen ho'llanilishi,kogeziya hám adgeziya, ho'llanish ıssılıǵı hám kapillyar basım.
Qattı denelerdiń sirt keriliwshenligi tek tikkeley usıllar menen anıqlana aladı. Qattı denede molekulalararo tartısıw kúshleri suyıqlıqtaǵı molekulalararo tartısıw kúshlerinen talay artıq bolǵanı ushın qattı denelerdiń sirt keriliwshenligi úlkenlew bahalar menen xarakterlenedi. 1-kestede birpara kristallarning I. I. Jukov tapqan sirt keriliw bahaları keltirilgen. 1-keste degi σ bahaların anıqlawda v. Tóbeson (Kelvin) dıń eriwsheńlik metodınan paydalanılǵan.
1-keste
Birpara kristall elementlardıń sirt keriliwları

Qattiq dene sırtınıń suyıqlıq menen ho'llanishi
Suyıqlıq hám qattı dene shegarasında bolatuǵın hádiyselerdi, atap aytqanda, qattı dene sırtınıń suyıqlıq menen ho'llanishini tekseriwde eki kúshnı : suyıqlıq molekulalarınıń óz-ara hám suyıqlıq molekulaları menen qattı dene molekulaları arasındaǵı tartısıw kúshlerin esapqa alıw kerek
56
1. Eger suyıqlıq molekulalarınıń óz-ara tartısıw kúshi suyıqlıq molekulaları menen qattı dene molekulaları arasındaǵı tartısıw kúshinen kem bolsa, suyıqlıq qattı jismni ho'llaydi.
Suyıqlıq sırtına ótkerilgen urınba menen qattı dene sırtına ótkerilgen urınba arasındaǵı múyesh shet múyesh (yamasa ho'llanish múyeshi) dep ataladı hám θ hárıbi menen ańlatıladı. Eger suyıqlıq qattı jismni ho'llasa, shet múyesh ótkir, yaǵnıy θ≤π/2 boladı. Eger θ=0 bolsa, suyıqlıq qattı jismni tolıq ho'llagan boladı. 6 -suwretde vertikal qattı jismni ho'llayotgan suyıqlıq hám suyıqlıqtıń gorizontal qattı dene sırtına túsirilgen tamshısı suwretlengen.

9 -súwret. vertikal qattı jismni ho'llayotgan suyıqlıq hám bunday suyıqlıqtıń gorizontal qattı dene sırtına tushurilgan tamshısı.

Eger suyıqlıq molekulalarınıń óz-ara tartılıw kúshi suyıqlıq molekulaları menen qattı dene molekulaları arasındaǵı tartılıw kúshinen artıq bolsa, suyıqlıq qattı jismni ho'llamaydi. Qattı jismni ho'llamaydigan suyıqlıq tamshısı qattı dene sırtında ellipsoid formasın aladı. 1-suwretde qattı jismni ho'llamaydigan suyıqlıq tamshısı hám suyıqlıqlardıń ıdıs diywali janındaǵı sırtı kórsetilgen. Bul halda shet múyesh topır (yaǵnıy θ>π/2) ekenligi 10 -suwretde anıq kórsetilgen.

57