Z. A. Sulaymonova, D. A. Hazratova, S. A. Karomatov

Recenzentler:
H. B. Dosov k. f. d., Buxara injenerlik texnologia
institutı professorı


3
Sóz bası
Házirgi zaman kolloid ximiyasınıń tiykarǵı máselelerin sheshiwde, kolloid - ximiyalıq nizamlıqlardı úyrenip, qánige kóz ońında dispers sistemalar haqqında túsinik hám qıyallar fizikalıq - ximiyalıq pánlerdiń úlken há ǵárezsiz tarawı ekenligi kórinetuǵın boladı. Kolloid ximiya stul disper sistemalar hám sirt qabatda júz bolatuǵın hádiyselerdiń fizikaviy - ximiyasına tiyisli pán bolıp, studentlerdi elementlardıń dispers sistemalar daǵı sirt ózgeshelikleriniń ayriqsha nızamları haqqındaǵı táliymat menen tanıstıradı.
Pánni oqıtıwdan maqset - studentlerde dispers fazalardıń qanday payda
bolǵanlıǵı, olardıń turaqlılıǵın hám basqa ózgeshelikleri bolsa, ekinshi tárepden óz tábiyaatı hám fizikaviy jaǵdayı menen bir-birinen parq etiwshi fazalararo sirt shegaralarında júz bolatuǵın mexanik hám elektr ózgesheliklerine iye bolǵan betlerde geterogen strukturalardıń rawajlanıw túsiniklerinen bilim kónlikpe hám ilmiy tájriybe qáliplestiriw bolıp tabıladı.
Qóllanba universitet ximiya baǵdarı studentleri ushın mólsherlengen bolıp, 5140400-ximiya tálimi baǵdarı ushın dúzilgen programmaǵa muwapıq jazıldı.
Qóllanba tiykarlanıp teoriyalıq hám laboratoriya shınıǵıwların orınlawdı óz ishine aladı. Ol jaǵdayda hár bir tema teoriyalıq maǵlıwmat hám de laboratoriya shınıǵıwları ushın kerekli reaktivler, jumıstı orınlaw tártibi, atqarılatuǵın tapsırmalar hám de hár bir ishda esabat jazıw úlgisi anıq hám túsinikli aytılǵan.

Avtorlar

4
I. BOB. NAZARIY QISM
§ 1. KIRISH.
Kolloid ximiya burınları fizikaviy ximiyanıń bir bólegi bolǵan bolıp, keyingi waqıtlarda texnikanıń hár túrlı tarawlarında kolloid sistemalar hám kolloidkimyoviy processler úlken áhmiyet kásip etdi. Sol sebepli de xalıq xojalıǵınıń rawajlanıwına úlken úles qosıp, ǵárezsiz pán bolıp shıqtı. Kolloid ximiya eki yamasa kóp fazalı sistemalardı úyrenedi. Soǵan kóre kolloid ximiyaǵa tómendegishe tariyp berilgen. Kolloid ximiya - bul joqarı molekulyar birikpeler hám geterogen joqarı dispersli sistemalardıń fizikaviy ximiyası bolıp tabıladı.
Kolloid elementlar áyyemgi zamanlardan berli insan tárepine isletilip kelingen hám ilimpazlardıń itibarın tartqan. Ásirler dawamında insaniyat tariyxında kolloid sistemalar tuwrısında júdá kóp maǵlıwmatlar tóplanǵan. Kolloid sistemalar ózgesheliklerin úyreniw ushın arnawlı izertlew usılları jaratılǵan, mısalı ultramikroskopiya, nefelometriya, ultrafiltratsiya, elektron mikroskopiya, osmometriya, viskozimetriya hám basqa izertlew metodları jaratılǵan.
Kolloid-ximiyalıq processler áyyemgi oraylıq Aziya, Kitay, Indiya, Egipet, Grekistonda, Áyyemgi Rimde qollanilib kelingen. Sol dáwirlerde awqat tayarlawda, terini qayta islewde, toqımalardı boyawda bul processler isletilingen. Bunnan mıń jıllar ilgeri jasap izertlew jumısları menen shuǵıllanǵan ullı oqımıslılar Abu Ali Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy hám basqalar, dáridarmonlar tayarlawda, kristallar ózgesheliklerin úyreniwde kolloid-ximiyalıq processlerden paydalanıwǵa jáne bul usıllardı rawajlanıwlashtirganlar.
Shıǵıs xalıqları, atap aytqanda Oraylıq Aziya xalıqları meshit hám medreseler qurıwda kolloid ximiyanıń ámeliy tárepinen keń paydalanıwǵan. Olar gerbish hám taslardan jay diywalların qayta tiklewde zárúr bolǵan qumli loyga organikalıq elementlar (máyek hám basqa maydanlanǵan organikalıq elementlar ) qosıp júdá miytin jaylar qurıwǵan.
5
752 jılda M. v. Lomonosov reńli shıyshelar óndiriste, altındıń kolloid eritpesin tayarlab isletgen. Rossiya ilimpazlarınan T. Ye. Lovitsning 1789 jılı aktivlantirilgan kómirdiń jutıw ózgeshelikin anıqlawı, adsorbsiya hádiysesin jańalıq ashıwı, A. Musinning 1797 jılda sınap metalınıń suwdaǵı kolloid eritpesin payda etiwi kolloid ximiyanıń hár tárepleme rawajlanıwına jol ashıp berdi.
M. v. Lomonosov (1711-1765) –elementlardı atom-molekulyar dúzilisi haqqındaǵı túsiniklerdi rawajlantırǵan, ximiyalıq reaksiyalarda element massasınıń saqlanıw nızamın jaratqan (1756 ), korpuskulyar (atom molekulyar) táliymatı tiykarların usınıs etken

Kolloid ximiyanı rawajlandırıwda sırt ellik ilimpazlardıń da xızmeti úlken. Italiyalıq ximik F. Selmi 1845 jılda hár qıylı eritpelerdiń (sút, sarısuw, qan, jelim, jelatina, kraxmal hám basqa ) ózgesheliklerin úyrenip, olardıń qásiyetleri shın eritpelerden tupten parıq etiwin anıqladi.
Franchesko Selmi 1817 jılda vignolada tuwılǵan. 1840 jılda Modendagi ximiya laboratoriyasınıń baslıǵı hám 1867 jılda Boloniya universitetinde farmakologiya hám júzimsikologiya kafedrası professorı bolǵan.
1861 jıldan baslap ingliz ximiki T. Grem qan, jelim, kraxmal hám basqa eritpeler ózgesheliklerin tolıq úyrenip, olardıń jaman diffuziyalanishi, ósimlik hám de haywan membranalarınan topırlıǵı, odaǵı elementlar kristallanmasdan amorf shókpege tushini anıqladi. T. Grem elementlardıń
6
S uwdaǵı diffuziyasini tekserip barlıq elementlardı tómendegi eki gruppaǵa ajratgan. Birinshisi - qant, natriy xlorid, magniy sulfat sıyaqlı jaqsı kristallanadigan hám úlken tezlik menen diffuziyalanadigan elementlar bolıp, ekinshisi - jelatin, máyek belokı hám sút sıyaqlılar diffuziyalanadigan elementlar bolıp tabıladı. Grem tómendegi zárúrli juwmaqqa kelgen: jaqsı diffuziyalanadigan elementlar haywan pufagi hám ósimlik membranalarınan tez ótedi; ekinshi gruppa daǵı elementlar bolsa, haywan pufagi hám membrana diywallarında uslanıp qaladı. Bunday elementlardı T. Grem latınsha «Colla» sózi tiykarında kolloidlar dep ataǵan. Birinshi gruppa daǵı elementlarǵa bolsa kristalloidlar atınıń bergen.
Tóbeas Grem (1805 -1869 ) - Tóbeas Grem molekulyar hádiyseler salasındaǵı eń zárúrli jańa ashılıwları menen ataqlı bolıp, zamanagóy kolloid ximiya tiykarlawshilerinen biri esaplanadı
Sonday etip T. Grem eritpelerdi qásiyetlerine kóre olardı tashkil etken elementlardı ekige: kolloidlar hám kristalloidlarga boldı, T. Gremning kolloid ximiya salasında etken jumısların esapqa alıp hám birinshi bolıp kolloid terminin kirgizgenligi ushın onı sol pánniń «otasi» dep da ataydılar
Fyodor Fedorovich Reys - 1778 jılda Tyubengenda tuwılǵan. Moskva mámleket universiteti professorı, 1805 jılda SanktPeterburg pánler Akademiyasınıń xabarshı aǵzası, 1828 jılda medicina hám xirurgiya akademiyasınıń akademigi bolǵan

7
F. F. Reysning 1808 jılda eritpelerge hám odaǵı bólekshelerge elektr tokın tásiri nátiyjesinde elektroosmos hám elektroforez hádiyselerin payda bolishini ashıwı, ital'yan ximigi F. Selmi 1845 jılda hár qıylı eritpelerdiń (sút, qan, sarısuw, jelim, kraxmal hám basqa ) ózgesheliklerin úyrenip, olardıń qásiyetleri shın eritpelerden tupten parıq etiwin anıqlawı kolloid ximiyanı rawajlanıwı ushın úlken áhmiyetke iye boldı.

Orıs alımı I. G. Barshov 1869 jılda kolloidlar da kristallik quramalı bólekshelerden ibarat ekenligin kórsetdi. P. P. veymarn XX ásirdiń baslarında hár qanday element sharayatına qaray da «kolloid» da «krisgalloid» jaǵdayda bóle alıwın tastıyıqladı. Sonday etip, elementtıń «kolloid» yamasa «kristalloid» jaǵdayı haqqında oylaw múmkin, degen juwmaq shıǵarıldı.
Peskov Nikolay Petrovich - 1880 jılda Moskvada tuwılıp, 1940 jılda opat etken. Fizikalıq ximiya hám kolloid ximiya pánleri boyınsha izertlewler alıp barǵan. D. I. Mendeleev atındaǵı Moskva mámleket texnika universitetinde ximiya pánleri doktorı, professor lawazımında islegen.
Kolloid ximiyada tekseriletuǵın ob'ektler prof. N. P. Peskov tárepinen 1930 jıllarda tariyp berińan eki belgi menen xarakterlenedi. Olardan biri disperslik hám ekinshisi geterogenlik bolıp tabıladı. Kolloid eritpelerdiń ózgeshelikleri haqqında tolıqlaw (ulıwmalaw ) oyda sawlelendiriw de N. P. Peskov tárepinen jaratılǵan. Ol barlıq kolloidlarni tómendegi eki gruppaǵa boladı : birinshi gruppaǵa erituvchida o'zo'zicha dispers jaǵdayǵa oǵada alatuǵın elementlardı kirgizdi. Eger áne sonday sistemada koagullanish bolsa, koagulyantda júdá kóp erituvchi boladı. Ekinshi gruppaǵa dispersion ortalıqqa salıstırǵanda inert bolǵan elementlar kirgizildi. Qızig'i sonda, daslep pán tariyxında «kolloidlar» atınıń alǵan elementlar (jelim, belok, kraxmal) tiykarınan joqarı molekulyar birikpeler (YuMB) dıń
8
Haqıyqıy eritpeleri ekenligi málim boldı. Olardıń eritpeleri «liofil kolloidlar» atı menen atalib keldi. Haqıyqıy kolloid sistemalar bolsa «liofob kolloidlar» dep atalatuǵın boldı. D. I. Mendeleev kolloid ximiyanı tábiyaat haqqındaǵı bilimlerdiń jarqıraǵan perspektivaǵa iye bolǵan jańa tarmaǵı dep qaragan. Ol óziniń «Ximiya tiykarlari» atlı kitapınıń birinshi basılıwında (1871 jıl ) «Kolloid ximiya máseleleri fizika hám ximiyanıń barlıq tarawları ushın aldıńǵı hám qúdiretli áhmiyet kásip etiwi anıqdir» dep jazǵan edi. Kolloid ximiyanıń keyingi waqıtlar daǵı rawajlanıwı D. I. Mendeleev pikirin tastıyıqladi. Bul tarawda N. P. Peskov, I. I. Jukov, A. N. Frumkin, S. M. Lipatov, P. A. Rebinder, B. v. Deryagin, L. D. Landau, v. A.Kargin, X. Ol. Usmonov, K. S. Axmedov hám basqa ilimpazlardıń ilimiy jumısları zárúrli áhmiyetke iye boladı. Usılar sebepli ǵárezsiz mámleketler doslıq awqamı mámleketlerinde kolloid ximiyanıń rawajlanıwı dúnya kóleminde aldınǵı orınlardı bánt etiwge ılayıq boldı. Sırt el ilimpazlarınan v. Ostvald, A. Eynshteyn, M. Smoluxovskiy, J. Perren, G. Freyndlix, G. Kroyt hám basqalar kolloid ximiya pánin rawajlanıwına úlken úles qosqanlar.
IX ásirdiń basları 1906 -1908 jıllarda Smoluxovskiy hám A. Eynshteyn kolloid sistemalar daǵı Broun háreketi hám diffuziya teoriyasın jaratıp, kolloid ximiyanı teoriyalıq tárepten boyitdilar. Perren, Svedberg, Ilin sıyaqlı ilimpazlar Eynshteyn hám Smoluxovskiy teoriyasınıń tuwrılıǵın tájiriybede tastıyıqladilar.
Kolloid ximiya 1903 jıldan baslap ǵárezsiz pán retinde rawajlana basladı. Bul pánniń rawajlanıwda ataqlı alım A. v. Dumanskiyning da xızmeti úlken, ol 1907 jılı kolloid eritpelerdiń jabısqaqlıǵın, elektr ótkezgishligin, optikalıq ózgesheliklerin úyrendi.
Kolloid hám joqarı molekulyar sistemalardı úyreniwde ilimpazlardan v. N. Kargin, B. v. Deryagin, I. I. Jukov, Dogadkin, Z. A. Rogovin, akademikalıq I. v. Petryanov - Sokolov, F. D. Ovcharenko, K. S. Axmedov, X. Ol. Usmonov hám basqa ilimpazlardıń xızmetlerin úlken

9