Z. A. Sulaymonova, D. A. Hazratova, S. A. Karomatov

§ 4. KOLLOID SISTEMALARDIN OLINUW USULLARI
Tayansh sóz hám sóz dizbegiler: Kolloid sistemalardıń olinish usılları,dispergatsion usıl, kondensatsion usıl, peptizatsiya, kolloid eritpelerdi tazalaw usılları, dializ, ul'trafiltratsiya, elektrodializ, ul'tratsentrifugalash.
1. Kolloid eritpelerdi bir-birine teris 2 usıl menen payda etiw múmkin. Bul usıllardan biri irilew bólekshelerdi usaqlawdan, ekinshisi bolsa, molekula yamasa ionlardan irilew bóleksheler payda etiwden (agregatlashdan) ibarat ;Birinshi usıldı dispergirlash, ekinshin bolsa kondensirlash usılı dep ataladı. Kolloid sistemalar payda etiw ushın dispers faza bóleksheleriniń ólshemleri 1nm den 100 nm ge shekem bolıwı kerek. Bólekshelerdiń ólshemi áne sondaybolǵan suyıq kolloid sistema payda etiwdiń birinshi shárti: dispers faza statyası sol dispersion ortalıqta múmkin shekem kem eriwsheń bolıwı kerek; ekinshi shárti: sistemada dispers faza hám dispersion ortalıqtan tısqarı taǵı úshinshi element bolıwı kerek, bul element kolloid bóleksheler sırtına yutilib, dispers faza menen dispersion ortalıq ortasında bekkem baylanısıwdı vujudga keltiredi. Kolloid ertimalarning turaqlı etetuǵın elementlar stabilizatorlar dep ataladı. Dispergirlash usılı menen kolloid eritpeler payda etiw waqtında qattı dene stabilizator menen birge untaq etip maydalanadı uoki elektr yohud ultradawıs járdeminde suyıqlıq ishinde untaqǵa aylantırıladı.
Fizikaviy kondensirlash usıllarınan biri dispersion ortalıqqa qattı dene bug'ini jiberiw usılı bolıp tabıladı. Bul usıl menen sınap, altıngugurt, fosfor zollari alınadı. Orıs ilimpazları A. I. Shalnikov hám S. Z. Roginskiy element bug'ini qattı sawıpılǵan sırtında kondensatlab kolloid eritpeler payda etiw usılın islep shıqtılar.
22
Ásbaptıń (3) bólegine bug'lanuvchi element (mısalı, Na), (1) bólegine dispersion ortalıq (mısalı, benzol) hám (4) bólegine suyıq hawa quyıladı (3-súwret). Ásbaptıń (3) hám (1) bólegi qızdırılǵanda natriy hám benzol bug'lanib, suyıq hawa salınǵan (4) ıdıs sırtında kondensatlanadi. Suyıq hawa alıp qóyılgach (bug'lanib bo'lgach), kondensatlanish nátiyjesinde payda bolǵan kolloid eritpe ásbaptıń (2) bólegine jıynaladı. Fizikaviy kondensirlash usıllarına erituvchini almastırıw usılı da kiredi. Bul usıldıń mánisin tómendegi mısalda kórsetip ótemiz. Ekenin aytıw kerek, birpara organikalıq kislotalar etil spirtte jaqsı, lekin suwda jaman eriydi. Bunday kislotalardıń suwdaǵı eritpelerin payda etiw ushın, aldın kislota spirtte eritiladi, keyininen payda bolǵan eritpege az-azdan suw qosıp suyultiriladi. Suw spirt menen hár qanday koefficientte aralasaalǵanlıgınan, spirtte erigen organikalıq kislota suwǵa ótkennen onıń suwdaǵı kolloid eritpesi payda boladı. Sol jol menen, mısalı, altıngugurtning spirt degi eritpesine suw qosıp, altıngugurtning sút sıyaqlı aq kolloid eritpesin ónim qılıw múmkin.
Ximiyalıq kondensirlash ximiyalıq reaksiyalar nátiyjesinde kem eriwsheń shókpeler payda bolıwına tiykarlanǵan. Olarǵa : oksidleniw-qaytarılıw, almasınıw, gidroliz hám basqa reaksiyalarǵa tiykarlanǵan usıllar kiredi. Qaytarılıw usılında shın eritpede erigen element qandayda bir qaytarıwshı jardemindeqaytarıladı. Mısalı, xloraurat eritpesin vodorod qıshqılanıw yamasa formalın menen qaytarıw, gúmis oksidti vodorod menen qaytarıw reaksiyaların kórsetiw múmkin. Qaytarıw usılı menen Au, Ag, Pt, Pd, Rh, Ru, Os, Hg, Bi, Fe zollari alınǵan.
Oksidleniw usılında molekulyar eritpe degi elementtı oksidlew jolı menen kolloid eritpe payda etinadi, mısalı H2 S ni oksidlab altıngugurt zoli ónim etiledi.
Óz-ara almasınıw usılı erimeytuǵın elementlar payda bolatuǵı óz-ara almasınıw reaksiyalarına tiykarlanadı. Bul usıl menen, mısalı, gúmis xlorid gidrozoli payda etinadi.

23
Gidroliz usılı menen, kóbinese, metall gidroksidlarining kolloid eritpeleri alınadı. Onıń ushın metall duzların gidrolizlab kem eriytuǵın gidroksidlar payda etinadi. Suwda kem eriytuǵın silikatlar, volframat hám basqa kislotalardıń zollari da sol usılda alınadı.

Kolloid eritpelerdi peptizatsiya usılı menen de payda etiw múmkin. Zolning koagullanish ónimin qaytaldan kolloid eritpe jaǵdayına ótkeriw procesine peptizatsiya dep ataladı. Peptizatsiyani ámelge asırıw ushın kolloid shókpesine (koagulyantga) qandayda bir elektrolit qosıp, erituvchi menen aralastırıladı. Kolloid eritpe alıwda isletiletuǵın elektrolit peptizator dep ataladı. Peptizator retinde elektrolitlar hám birpara sirt aktiv elementlar isletiledi. Peptizatsiya quramalı process bolıp, ol peptizatorning dispersion ortalıqqa, shókpe sırtına jutılıwına, solvat qabatlar payda bolıwına hám basqalarǵa baylanıslı. A. v. Dumanskiyning pikrine qaraǵanda, peptizatsia waqtında shókpe menen peptizator arasında kompleks birikpeler tipidagi bir qatar aralıq ónimler payda boladı, eger kolloid bóleksheler sırtına stabilizatorning ózi yutilib kolloid eritpe payda etse, bunday peptizatsiya tikkeley peptizatsiya dep ataladı ; eger kolloid bóleksheler sırtına stabilizatorning ózi yutilmay, bálki onıń eriwsheń element menen payda etgen ónimleri yutilsa, tikkeley bolmaǵan peptizatsiya dep ataladı. Mısalı, Fe (OH) 3 shókpesine FeCI3 tásir ettirip, Fe (OH) 3 dıń gidrozolini payda etiw tikkeley peptizatsiya bolıp tabıladı, sebebi bul halda temir ionları kolloid bóleksheler sırtına yutilib, olarda oń zaryadlar payda etedi; oń zaryadlı bóleksheler bir-birinen óz-ara itarilganligi ushın shókpe demde gidrozolga aylanadı. Fe (OH) 3 dıń iviq shókpesine HCl dıń kúshsiz eritpesin tásir ettirip, Fe (OH) 3 gidrozolini payda etiw tikkeley bolmaǵan peptizatsiyaga mısal boladı. Bul halda HCl menen Fe (OH) 3 arasında júz bolatuǵın reaksiya ónimi ferrioksixlorid FeOCl eritpede FeO+ hám Clionlariga dissotsilanadi. Bul sistemada FeO+ ionları peptizator rolin atqaradı.