Z. A. Sulaymonova, D. A. Hazratova, S. A. Karomatov

2§. KOLLOID KIMYO ZAMONAvIY KIMYONING NAZARIY ASOSI
Tayansh sóz hám sóz dizbegiler: Dispers faza, dispersion ortalıq, disperssistema, kolloid ximiya pániniń rawajlanıw tariyxı, kolloid ximiyanıń rawajlanıwda úles qosqan ózbek ilimpazlar.
Kolloid ximiya pánin dispers (maydanlanǵan ) sistemalar hám sirt hádiyseleriniń fizikalıq ximiyası dep qaraw múmkin. Kolloid sózi grekshe “solla” yaǵnıy kley sózinen alınǵan bolıp, házirgi zaman mazmunına tuwrı kelmegeni ushın bul at tek tariyxıy áhmiyetke iye bolıp saqlanıp kelip atır. XIX asirde Italiya alımı Sel'mi birpara eritpelerdiń anomal (nizamlıqlardan chetlanadigan) ózgesheliklerge iye ekenligin kuzatdi yaǵnıy : olarda jaqtılıqtıń tarqalıwı, duzlar tásirinde olarda erigen elementtıń shókpege túsiwi. Elementtıń bunday eritpege ótiwi hám odan shógiwinde sistemanıń kolemi hám xaroratiózgermegen. Sel'mi bunday eritpelerdi “psevdoeritmalar” dep atalǵan hám keyinirek olar zollar dep ataladı.
1861 jılda ingiliz alımı Tóbeas Grem bunday eritpelerdi tereń úyrenip olardı kolloidlar dep ataǵan. Kolloidlar qatar ayrıqshalıqlarǵa iye bolǵan : 1. Olar intensiv túrde ózinden jaqtılıq tarqatǵan, ásirese eritpe salınǵan kyuveta menen oǵan túsip atırǵan jaqtılıq ortasına linza qoyıp, sistemaǵa jaqtılıq baǵdarına salıstırǵanda qandayda bir múyesh menen baqlaǵanda sistema ishinde jarıq konus kórinedi. Bul hádiyseni birinshi bolıp baqlaǵan alım atı menen Tindal' konusi dep atalǵan.
2. Kolloid eritpeler aste menen diffuziyalangan.
3. Olardı dializ usılında tazalaw múmkin, yaǵnıy eritpeni yarım ótkizgish perde arqalı ótkerilgende perde arqalı erigen kristall elementlar ótip, kolloid bólekshe bolsa ótpeydi, perde ishinde tazalanǵan eritpe qaladı.
4. Kolloid eritpeler shın eritpelerden ayrıqsha bolıp esaplanıw, agregativ tárepten biyqararlıq ózgesheliklerin kórinetuǵın etedi, yaǵnıy sırtqı tásirinler: elektrolit qosıw, qizdırıw, sovitish, mexanik shayqaw tásirinde bólekshelerdiń irilewi (koagullanish).
10
5. Olarda elektroforez hádiysesin baqlaw múmkin, yaǵnıy bóleksheler málim zaryadqa iye bolǵanlıǵı ushın eritpege sırtdan elektr tokı berilgende bóleksheler qandayda bir elektrod tárep háreket etedi, teris bólekshe oń elektrodqa, oń bólekshe teris elektrod tárep háreket etedi.
SHuni aytıp ótiw kerekki, elektroforez elektroliz hádiysesinen parıq etedi, bunda elektroliz ónimleri ekvivalent muǵdarda elektrodlarda ajraladi`.Kolloid sistemalar na tek suyıq, eritpe xolida boladı, bálki olar gaz hám qattı jaǵdayda da boladı. Biz siz menen xozirda júdá kóp úyrenilgen hám úlken áhmiyetke iye bolǵan kolloid eritpeler haqqında tanısamız.
Gremning táliymatına kóre kolloidlar óz tábiyaatı tárepinen ápiwayı (kristalloidlar) elementlardan úlken parıq etedi. Lekin Barshchov hám veymarnlar kolloid elementlar kristall xolida da bolıwı múmkinligin tastıyıqlap berdiler hám xar qanday element jaǵdayǵa qaray da kolloid, da kristalloid xolida bóle alıwın kórsetip berdiler natriy xlor suwda shın eritpe, benzolda bolsa kolloid eritpe payda etedi, sabın bolsa spirtte shın eritpe, benzolda kolloid eritpe payda etedi. SHu sebepli kolloid element emes, bálki elementtıń kolloid jaǵdayı haqqında sóylew tuwrılaw boladı, yaǵnıy element júdá kishi bólekshelerge shekem maydanlanǵan halda bolıp molekulalardıń agregatlaridan shólkemlesken. Kolloid sistemanıń dispers fazaları dispersion ortalıqtan málim betler menen bóleklengen ǵárezsiz fazanı quraydı.
Kolloid elementlar áyyemgi zamanlardan berli insan tárepinen isletip kelingen hám ilimpazlardıń itibarın tartqan, atap aytqanda, kolloidlar haqqındaǵı ámeliy maǵlıwmatlar xatto Aristotel hám alximiklarning jumıslarında da ushraydı. Áyyemgi zamanlardayok kolloid-ximiyalıq processler Kitayda, Indiyada, Egipette, Rimde, Orta Aziyada hám basqa mámleketlerinde awqat tayarlaw, teri oshlash, shúbereklerdi boyaw hám basqa jumıslarda qollanilib kelgen Daslep kolloid ximiyaǵa tiykar salǵan kisi ingliz alımı Tóbeas Grem esaplanadı. Lekin Gremdan aldın bul tarawda M. v. Lomonosov, Y. Ya. Berstelius, F. Selmi, Musin-Pushkin, M. Faradey, I. G. Barshev, P. P. veymarnlar
11
Izertlewler alıp barǵanlar. Mısalı, medicinada isletiletuǵın " altın suw -tinkurnoe zoloto" quramı altın gidrozollaridan ibaratlıǵın R. Glauber kórsetip bergen, T. Parastels hám Shıǵıs táwipleri salmaqli nawqaslardı emlewde «altın tinkur» ni tabıslı qollap, dańq shıǵardılar.
M. v. Lomonosov 1762 jılda elementlardıń kristallanish hám jibisiw processleri bir-birinen parıq etiwin kórsetip berdi. Ol altındıń kolloid eritpesinen paydalanıp reńli shıyshelar tayarladı. 1797 jılda orıs ximiki Musin-Pushkin sınap metallınıń kolloid eritpesin payda etdi jáne onıń túrli ózgesheliklerin úyrendi.
F. F. Reysning 1808 jılda topıraq eritpeleri (suspenziyalari) dagi bólekshelerge elektr tokın tásiri nátiyjesinde elektroosmos hám elektrofo-rez hádiyseleriniń ashıwı kolloid ximiya rawajlanıwında bólek orın tutadı. Italyan ximigi F. Selmi 1845 jılda hár qıylı tábiyiy eritpe-larning (sút, qan, sarısuw, elim, kraxmal, hám basqa ) ózgesheliklerin úyrenip, larning qásiyetleri shın eritpelerden tupten parıq etiwin anıqlawı da kolloid ximiyanı rawajlanıwda úlken áhmiyetke iye boldı.
Ullı orıs ximiki D. I. Mendeleev kolloid ximiyanı tábiyaat haqqındaǵı bilimlerdiń porlok perspektivaǵa iye bolǵan jańa tarmaǵı dep qaradi. Ol óziniń " Ximiya tiykarlari" atlı kitapı (sabaqlıǵı ) dıń 1871 jılda basılıwında " Kolloid ximiya máseleleri fizika hám ximiyanıń barlıq tarawları ushın aldıńǵı hám qúdiretli áhmiyetke iye bolıwı anıq",- dep jazadı.
Kolloid ximiya 1903 jıldan baslap ǵárezsiz pán retinde rawajlana basladı. Bul pánniń rawajlanıwda ataqlı alım A. v. Dumanskiyning da xızmeti úlken, ol 1907 jılı kolloid eritpelerdiń jabısqaqlıǵın, elektr ótkezgishligin hám optikalıq ózgesheliklerin úyrendi. 1906 -1908 jıllarda M. Smoluxovskiy hám A. Eynshteyn kolloid sistemalarda gúzetiletuǵın broun háreketiniń matematikalıq modelin hám diffuziya hádiysesiniń molekulyar - kinetik teoriyasın jaratıp, kolloid ximiyanı pániniń teoriyalıq tiykarın qoydılar.

12
J. B. Perren, T. Svedberg, P. Ilin sıyaqlı ilimpazlar A. Eynshteyn hám M.Smoluxovskiy teoriyasınıń tuwrılıǵın tájiriybede tastıyıqladilar.

Kolloid hám joqarı molekulyar sistemalardı úyreniwde SSSR ilimpazlar -idanv. N. Kargin, B. v. Deryagin, I. I. Jukov, Z. A. Rogovin, akademikalıq I. v.Petryanov - Sokolov, F. D. Ovcharenkolar, akademikalıq P. Rebinder hám basqa ilimpazlardıń ilimiy - dóretiwshilik úlesleri úlken.
Kolloid ximiya pánin Ózbekstanda rawajlanıwı ózbek ximikler K. S. Axmedov, X. Ol. Usmonov, M. A. Asqarov hám olardıń shákirtleri alıp barǵan izertlewleri hám ilimiy -ámeliy jetiskenlikleri menen baylanıslı. Kolloid ximiya ob'ektleri barlıq ximiyalıq processler hám ximiyalıq texnologiyalarda ushraydı : sheki onim hám aralıq ónimlerdi usaqlaw, bayıtıw, tındırıw, filtrlew, kondensastiyadash, kristallash processleri, óz gezeginde, kolloid - dispers bóleksheler sırtınıń ho'llanish, adsorbilanish hám adsorbilash, sedimentastiya hám koagulyastiyaga uchrash sıyaqlı hádiyseleri menen bekkem baylanıslı.
Kolloid ximiya biologiyalıq sistemalarda da úlken áhmiyetke iye. Barlıq tiri organizmlerdiń, toqımalar hám kletkalardıń tiykarın tashkil bolǵan beloklar, nuklein kislotaları, kraxmal, glikogen, tábiyiy stellyuloza sıyaqlı elementlar, organizmde kolloid-dispers sistemalar jaǵdayında boladı.
Kolloid ximiyanıń ámeliy áhmiyetke iye ob'ektlerinen -suspenziyalarda tábiyaatda keń tarqalǵan. Topıraqtı úyreniw hám dıyxanshılıq jumısında da kolloidlar úlken rol oynaydı. Ekenin aytıw kerek, saz, topıraq, qum suwda kem eriydi, lekin suw menen shayqalıw nátiyjesinde suspenziyalar payda boladı. Orta Aziya dáryalarınıń kóbisinde ılaylı suw oqadi, olardı isletiwden aldın koagulyantlar járdeminde koagulyastiyaga ushıratıladı. Neft qıdırıw jumıslarında da burǵılaw suspenziyalar járdeminde ańsatlashadi. Júdá kóp boyawlar (tábiyiy hám sintetik pigmentlar) da suwda derlik erimeydi, lekin suw menen suspenziyalar payda etedi.
13
Farmastevtikada: gellarni tayarlaw, kremlar, tabletka jaǵdayındaǵı dáriler alıwda da kolloid ximiyalıq processler zárúrli rol oynaydı.
Cement, shını hám boyawlardıń sapası olardıń disperslik dáreje-siga, dispers fazanıń suw menen óz-ara tásirlesiwine hám basqa faktorlarǵa baylanıslı. Sherim, qaǵaz, gezleme, jasalma jipek, azıq-túlik sanaatı tarmaqlarında keń qollanılatuǵın jasalma hám tábiyiy joqarı molekulyar elementlar payda etiw de kolloid ximiya nızamlarına hám ózgesheliklerine tiykarlanadı.
Kolloid ximiya ob'ektleriniń túrli-tumanlıǵı hám olardıń túrli pán, texnika hám texnologiyalıq processlerde keń qollanılıwı, bul pánni oqıtıw procesin, yaǵnıy, kolloid-dispers bóleksheler sirt qabatında júz boladı -gan hádiyselerdiń ayriqsha fizikalıq, ximiyalıq hám reologik qásiyetlerin úyreniwde multimedia qurallarından keń paydalanıwdı talap etedi. Kolloid ximiya úyrenetuǵın sistemalar orıs alımı A. P. Peskov tárepinen tariyp berińan eki belgi menen xarakterlenedi. Olardıń biri disperslik hám ekinshisi geterogenlik bolıp tabıladı. Qandayda bir elementtıń mayda bóleksheleri basqa element ishinde tarqalıwınan payda bolǵan sistema dispers sistema dep ataladı. Tarqalǵan element dispers faza, ekinshi element bolsa dispersion ortalıq dep ataladı. SHunday etip xar qanday kolloid eritpegeterogen, kópfazali sistemalar bolıp tabıladı. SHu ózgeshelikleri menen olar gomogen, bir fazalı shın eritpelerden parıq etedi.
Joqarıdagilardan juwmaq etip kolloid eritpe payda qılıwdıń 1-shi shárti:dispers faza statyası sol dispersion ortalıqta múmkin shekem kem eriwsheń bolıwı kerek. 2-shárti sistemada dispers faza menen dispersion ortalıqtan tısqarı taǵı 3-shi element bolıwı kerek, bul element kolloid bólekshe sırtına yutilib dispers faza menen dispersion ortalıq ortasında bekkem baǵ payda etedi. Bunday elementlardı stabilizatorlar dep ataladı.

14
Sonday eken kolloid ximiya - joqarı disperslikka iye bolǵan geterogen sistemalar, bul sistemalar daǵı sirt hádiyseleri hám olardıń fizikalıq-ximiyalıq ózgeshelikleri haqqındaǵı fan bolıp tabıladı.

Dispers sistemalar tábiyaatda júdá kóp tarqalǵan, olar óndiristiń hár túrli processlerinde keń qollanıladı. Átirap ortalıqta ámeldegi materiallar topıraq gilmayo, tábiyiy suw, túrli rayon azıq awqat ónimleri, rezina, buyoq hám basqalar hámmesi dispers sistemalarǵa mısal bóle aladı.
Kópshilik ilimpazlar kolloid eritpeler ádetdegi xaqiqiy eritpelerge uqsaydı, lekin olardan bólekshelerdiń úlkenligi menen parıq etedi degen juwmaqlar shıǵarǵan halda, úlken molekulalı polimer elementlardıń xaqiqiy eritpelerin de kolloid sistemalar menen birge úyreniw maqul dep esaplasadı.
Sonday etip kolloid ximiya pániniń wazıypası joqarı disperslikka iye bolǵan geterogen sistemalardı bul sistemalar daǵı sirt hádiyselerin hám joqarı molekulyar sistemalardı úyreniwden ibarat. Kolloid ximiyanıń rawajlanıw tariyxı kolloid sistemalar xakidagi ámeliy maǵlıwmatlardı úyreniw menen baǵlıq bolıp tabıladı. Bunday maǵlıwmatlarǵa xatto Aristotel' hám alkimyogarlarning jumıslarında áyyemgi zamanlardayoq kolloid ximiyalıq processler tuwrısında Kitayda, Xindistonda, Egipette, Rimde, Orta Aziyada,áyyemgi Orıs mámleketinde ilimpazlar tárepinen itibar berilgen. Kolloid ximiyalıq processlerdiń nizamlıqların azıq-túlik tayarlaw, terine qayta islew, shúbereklerdi boyaw hám basqa ámeliy jumıslarda qollap kelisken. Házirgi zaman kolloid ximiyası tiykarlawshileri ingliz alımı T. Grem, F. Sel'mi, Faradey, M. v. Lomonosov, D. I. Mendeleev, I. G. Barshev, MP. P. veymarn, F. F. Reys hám basqalar. XX ásir kolloid ximiya pániniń rawajlanıwda A. v. Dumanskiy, N. P. Peskov, P. A. Rebinder, kolloid ximiya hám joqarı molekulyar birikpelerdiń kolloid ximiyalıq ózgesheliklerin úyreniwde v. N. Kargin, B. v. Deryagin, S. P. Lipatov, F. D. Ovcharenko hám Ózbekstanda akad. K. S. Axmedov, S. S. Hamraev hám basqalardıń xızmetlerin úlken.
15