Z. A. Sulaymonova, D. A. Hazratova, S. A. Karomatov

§ 6. KOLLOID ERITPELERDIN OSMOTIK BOSIMI
Tayansh sóz hám sóz dizbegiler: Kolloid eritpeler, Mendeleev-Klapeyron teńlemesi, osmotik basım, kolloidlarning molekulyar salmaǵın tabıw, Donnaning membrana teń salmaqlılıqı.
Shın eritpelerde bolǵanı sıyaqlı kolloid eritpelerde de osmotik basım boladı. Eritpelerdiń osmotik basımı kólem birliginde bolǵan molekulalar hám ionlar sanına tuwrı proportsional bolıp tabıladı. Kolloid eritpelerdiń kólem birliginde bóleksheleri sanı kem bolǵanı ushın olardıń osmotik basımı (sonıń menen birge,

34
Olarda erituvchining muzlaw temperaturasınıń tómenlewi de) júdá kishi boladı.

Tap shın eritpeler degi sıyaqlı bul erda da gaz nızamların nátiyjeni ámelde qollanıw etiw múmkin. Kolloid eritpeler ushın Mendeleev-Klapeyron teńlemes tómendegishe jazıladı :

Bul erda kolloid bólekshelerdiń koncentraciyası, yaǵnıy kolloid eritpediń kólem birligindegi bóleksheler sanı, N - Avogadro sanı, P - osmotik basım.
Kolloid eritpelerdiń osmotik basımın ólshew hám mv gRT P 
formuladan paydalanıw nátiyjesinde kolloidlarning molekulyar massaları tabıladı. Áne sonday usıl menen Zerensen máyek al'buminining molekulyar massası 43 400 ekenligin, Ader gemoglobinning molekulyar masssasi 67000 ekenligin tapqan. Donnaning membrana teń salmaqlılıqı haqqındaǵı teoriyası.
Ekenin aytıw kerek, haqıyqıy eritpelerdiń osmotik basımın ólshewde diywalları yarım ótkeriwshi perdeden ibarat bolǵan ıdısqa eritpe salınıp, ıdıs taza erituvchiga (suwǵa ) batırıladı.
Yarım ótkeriwshi perdediń bir tárepinde eritpe, ekinshi tárepinde taza erituvchi boladı. Lekin kolloid eritpediń osmotik basımın ólshewde ótkizgish perde (membra) dıń bir tárepinde bir neshe bir elektrolit eritpesi boladı. Elektrolit membrananıń eki tárepine tarqala aladı. Sol sebepli kolloid eritpediń osmotik basımı tek kolloid bólekshele konsentraciyasigagina emes, bálki elektrolitni eki tárepine qanday bólistirilgenligine de baylanıslı. Eger elektrolit eki tárepke birdey bólistirilse, kolloid eritpediń osmotik basımı tek kolloid bóleksheler.
35
Koncentraciyasına baylanıslı boladı ; bul halda elektrolit bar ekenin názerge almaslik múmkin.
Donnaning pikrine qaraǵanda, elektrolit membrananıń eki tárepine birdey tarqalmaydı : bir tárepte kóp, ekinshi tárepke kem bolıwı múmkin. Mısalı, kolloid eritpe membrananıń bir tárepine jaylasqan bolsın, membrana sol ózgeshelikine egaki, ózi arqalı kolloid eritpeni ótkermeydi, lekin elektrolitni biymálel ótkeraveradi. Máseleni ápiwayılastırıw maqsetinde kolloid eritpediń kolloid elektrolit RM eritpesi dep qaraylıq ; bul elektrolit kolloid anioniga hám metall kationiga dissotsilanadigan bolsın :

Membrananıń ekinshi tárepine haqıyqıy elektrolit, mısalı, MCI eritpesi solaylik. Protsess baslanıwınan aldın sistemanıń quramın tómendegishe dep oyda sawlelendiriw qilaylik:

Bul erda C1-R ionlardıń dáslepki koncentraciyası, C2-Clionlarning dáslepki koncentraciyası. M+ hám Clionlar membrananıń I tárepinen II tárepine hám II tárepinen I tárepine oǵada baslaydı ; lekin R-- anionlari hár mudam I tárepte qolaveradi. M+ hám Clionlarning háreketi az-azdan teń salmaqlılıq jaǵdayına keledi; bunda membrananıń olkáraınan berine, berinen olkáraına ótetuǵın ionlar sanı waqıt birliginde bir-birine teń bolıp qaladı. Ekinshi tárepden birinshi tárepke ótken M+ hám Clionlarning muǵdarın x dep alaylıq, ol waqıtta teń salmaqlılıq jaǵday daǵı sistema tómendegishe suwretlenedi:

36

Bul sıyaqlı teń salmaqlılıq ushın : (C1+x) x= (C2-x) 2 ańlatpanı jazıw múmkinligi anıqlandi hám tómendegi juwmaqlarǵa kelindi:
1) MCl elektrolit membrananıń eki tárepine birdeyde tarqalmaydı ;
2) kolloid eritpe jaylasqan tárepte elektrolit koncentraciyası kemrek
boladı ;
3) MCl membrananıń eki tárepinde teńdey bólistirilmegenligi ushın eritpede qosımsha osmotik basım (Donnaning osmotik basımı ) hám elektr potenciallar ayırması (membrana potencialı ) payda boladı. Eger joqarıdaǵı teńlemeden x ni tapsak, tómendegi ańlatpa shıǵadı :

Bul teńleme Donnan teńlemesi atı menen júritiledi. Eger elektrolit koncentraciyası C2 kolloid eritpe koncentraciyası C1 ge qaraǵanda kishi bolsa, yaǵnıy C2C1 bolsa, ol halda koefficient nolgejaqın bolǵanınan, elektrolit II tárepden I tárepke derlik ótpeydi. Eger C2C1 bolsa, yaǵnıy kolloid eritpe koncentraciyasına qaraǵanda elektrolit koncentraciyası artıq bolsa,koefficientga jaqın boladı. Ol halda elektrolit eki tárepke derlik teńdey tarqaladı. Eger C2=C1 bolsa, ol halda ga teń bolıp tabıladı: Sonday eken , C2=C1 bolǵanında

37
Membrananıń II tárepinen I tárepine daslep alınǵan elektrolit ionlarınıń úshten bir bólegi ótedi. Donnan effekti (yaǵnıy elektrolit ionlarınıń I hám II táreplerge teńdey bólistirilmasligi) biologiya salasında áhmiyetke ılayıq.

Osmotik basım erituvchining yarım ótkizgish perde arqalı óz-ózinshe ótiw procesi osmos dep ataladı. Osmosni payda etetuǵın kúshdıń yarım ótkizgish perde júzesine qatnası osmotik basım π dep ataladı. vant-Goff nızamına qaray osmotik π=νkT teńleme menen ańlatıladı. Bul erda: ν - koncentraciya, bul teńleme suyultirilgan eritpeler (zollar) ushın xos bolıp tabıladı.
Kolloid eritpelerdiń osmotik basımı “π” shın eritpelerdiń osmotik basımınan kem áhmiyetke iye hám kolloid sistemalar agregativ tárepten biyqarar bolǵanlıǵı ushın olardıń osmotik basımı turaqlı emes. Osmotik basım bólekshediń ólshemine de, tábiyaatına da baylanıslı emes. Osmotik basımdı “π” bilgen halda bólekshe ólshemin “r“ tabıw múmkin. vant-Goff nızamına kóre π = CkT, C = n/ v, n=m / M bolǵanı ushın M ni da tabıw múmkin: “n” ma`nisin qoyıp C = m / Mv tabıladı hám vant-Goff teńlemesine C dıń ma`nisi qóyılsa ol halda πv = m kT / M ga iye bolamız. Sonday eken osmotik basımdı bilgen halda kolloidlarning molekulyar salmaǵın esaplab tabıw múmkin.