Z. A. Sulaymonova, D. A. Hazratova, S. A. Karomatov

Elektroforez hám elektroosmos
Kolloid bóleksheler málim zaryadqa iye bolǵanlıǵı ushın kolloid eritpege sırtdan elektr tokı berilgende bóleksheler qandayda bir elektrodqa tárep háreket etedi: teris bólekshe oń elektrodqa, oń bólekshe teris elektrodqa tárep baradı. Kolloid bólekshelerdiń sırtqı elektr maydan tásirinde háreket qılıw hádiysesi elektroforez yamasa kataforez dep ataladı. Bul hádiyseni 1807 jılda Moskva universitetiniń professorı Reyss birinshi bolıp jańalıq ashqan. Reyss bir bólek loyga eki nayni (A hám B naylarni) ornatıp, bul naylarga tazalap juwılǵan qum saldı hám eki nayga birdey biyiklikte suw qoydı (16 –
79
Súwret). Keyininen bul suwǵa sol waqıtta elektrdıń birden-bir dáregi bolǵan vol't ústini elektrodların túsirdi. Tok jiberilgandan bir az waqıt ótkennen, oń elektrod túsirilgen naydagi suw ılaylılandi: ılay bóleksheleri ólpeń kóterilip, suwda suspenziya payda eta basladı. Lekin usınıń menen bir waqıtta bul naydagi suw azaya bardı, teris elektrod túsirilgen nayda bolsa suw kóterile basladı. Reyss bul tájiriybesi menen ılay bóleksheleri teris zaryadlı ekenligin tastıyıqladı. Sru jol menen elektroforez usılında kolloid bólekshelerdiń zaryadların anıqlaw múmkin boldı.
1
Reyss tájiriybesinde biz eki hádiyseni kóremiz: bulardan biri ılay bóleksheleriniń oń elektrod tárep háreketi bolsa, ekinshisi suyıqlıqtıń teris elektrod tárep háreket etiwi bolıp tabıladı. Suyıqlıqtıń elektr maydanında gewek dene (diafragma ) arqalı elektrodlar tárep háreket etiwi elektroosmos dep ataladı. Elektroosmos baǵdarına qaray suyıqlıq zaryadı belgisin anıqlaw múmkin. Orıs ilimpazları I. Jukov hám B. Nikol'skiy elektroosmos hádiysesinen paydalanıp suwdı tazalaw usılın taptılar.
Elektroforezning sızıqlı tezligi:
Bul erda  - dielektrik kontantasi, 0 =8, 854∙10 -12 F/m yamasa 0 =8, 854∙10 -12 kl2 m-1oul-1 bolıp, dielktrik konstantasining vakuum daǵı ma`nisin SI sistemasında
80
Kórsetiledi; SGS sistemasında 0 dıń ma`nisi 1 ge teń.  - jabısqaqlıq. Teńleme (1) - Gel'mgol's-Smoluxovskiy teńlemesi dep ataladı. Elektroforez metodınan paydalanıp, kolloid sistemalardıń dzetapotentsialini anıqlaw múmkin. Dzeta-potencialdı esaplab tabıw ushın tómendegi formuladan paydalansa boladı :
Bul erda ζ - dzeta-potencial,  - suyıqlıqtıń jabısqaqlıǵı, ol – kolloid bólekshediń elektroforezdagi sızıqlı tezligi, E- berilgen potenciallar ayırması, l-eki elektrod aralıǵı, yaǵnıy kapillyar uzınlıǵı, K=4 (cilindrik forma daǵı bóleksheler ushın ), K=6 (kishi sferik bóleksheler ushın ),  - suyıqlıqtıń dielektrik kontantasi. Elektroforezni tekseriw nátiyjesinde kolloid bólekshe qanday zaryadqa iye ekenligin hám dzeta-potencial ma`nisin anıqlaw múmkin.
Cilindrik forma daǵı bólekshelerdiń dzeta-potencialın anıqlaw ushın den yamasa sferik forma daǵı bóleksheler ushın den paydalaanamiz. Bul erda H=E/l (Epotentsiallar ayırması ; l-elektrodlararo aralıq,  - jabısqaqlıq a∙s esabında ; 1a∙s=10 puaz). Dzeta-potencial ma`nisi eritpe degi elektrolit ionları konsentraciyasına hám olardıń zaryadına baylanıslı.
Elektrolit konsentraciyası qanshellilik úlken bolsa, dzeta-potencial ma`nisi sonshalıq kishi boladı. Diffuzion qabatdaga barlıq qarsı ionlar adsorbsion qabatqa ótip ketsa, dzetapotentsial ma`nisi nolge teń bolıp qaladı. Laboratoriya jumıslarında dzetapotentsialni anıqlaw ushın salıstırma elektr ótkezgishlikti ólshewden paydalanıw qolay bolǵanlıǵı sebepli Gel'mgol's-Smoluxovskiy formulasın tómendegi formaǵa keltiredi:

Bul erda k- salıstırma elektr ótkezgishlik,  - kólemlik tezlik
81