‘z b e k I s t n r e s p u b L 1k a s I o L iy va ‘rta m a X s u c ta’l I m V a zir L ig I

7 4 -§ . Dizel dvigatelining tuzilishi
Bizga m a ’lumki, ichki yonuv dvigatellarining foydali ish koeffitsientini 
oshirish uchun siqilish darajasini oshirishimiz zarur b o ‘ladi. Siqilish yuqori 
b o ‘lganda yonuvchi aralashm a kuchliroq isiydi va yoqilg‘i yonishida
187
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

harorat yuqori boMadi. Siqilish darajasini oshirish esa dvigatel detallari 
detonatsiyasi (darz ketishi)ga olib keladi. Ana shunday kam chilik XIX 
asr oxirida R. Dizel to m o n id a n tuzilgan dvigatelda b arta raf qilingan. 
Dizel dvigatelida yonuvchi aralashma emas, balki toza havo siqiladi. 
Siqilish 
11
-
4-12
marotaba olib boriladi, bunda havoning harorati 500-h600°C 
gacha k o ‘tariladi. Siqilish jarayoni tugashi bilan silindrga forsunka orqali 
suyuq yoqilg‘i purkaladi. Silindrdagi siqilgan havoning yuqori harorati 
tufayli yonish jarayoni hosil b o ‘ladi. Yoqilg‘ining yonishi jara y o n i 
avtomobil dvigatellariga qaraganda uzoqroq davom etadi. Porshen pastga 
qarab harakatlanadi va ish bajaradi. S o‘ngra ishlatib boMingan gazlar 
atrof-m uhitga chiqarib yuboriladi.
Dizel dvigatellari benzinli dvigatellarga qaraganda (38%ga) iqtisodli 
h i s o b l a n a d i . D izel d v ig a te lla ri t e p l o x o d l a r d a , t r a k t o r l a r d a , yuk 
mashinalarida o ‘rnatiladi. Bu dvigatelning eng asosiy afzal to m onla ridan 
biri shuki, u arzon yoqilg‘ida ishlaydi. Bundan tashqari ular alohida 
yondirish sistemasini talab qilmaydi.
7 5 -§. Gaz taqsimlash mexanizmining tuzilishi, ishlashi, vazifasi 
va konstruktiv xususiyatlari
G a z taq sim la sh m e x a n iz m i silindrga s o ‘rish ta k tid a yo n u v ch i 
aralashm a (karbyuratorli va gazli dvigatellarda) yoki havo (dizellarda) 
kiritish, siqish va ish taktlarida esa silindrni tashqi m uhitdan cheklab 
q o ‘yish h a m d a chiqarish taktida ishlatilgan gazlarni tashqi m uhitga 
chiqarib yuborish u chun xizmat qiladi. Avtomobil dvigatellariga asosan 
klapanli gaz taqsimlash m exanizmi o ‘rnatiladi.
T o ‘rt taktli avtomobil dvigatellarida klapanlari pastda (silindr blokining 
yon tomonida) yoki yuqorida (tsilindr kallagida) joylashgan gaz taqsimlash 
m exanizm turlari ishlatiladi. Klapanlari pastda joylashgan gaz taqsimlash 
m e x a n i z m i n i n g a s o siy k o n s t r u k t i v x u su s iy a ti s i l i n d r la r b l o k i d a
joylashganligidadir. K lapanlari yuqoriga joylashgan gaz taqsim la sh 
m exanizm ida esa klapanlar silindrlar kallagida b o la d i.
Yonuvchi aralashma yoki havoni silindrga uzatib boruvchi klapanlar 
kirituvchi, ishlatilgan gazlarni silindrdan tashqariga chiqaruvchilari esa 
chiqaruvchi klapanlar deyiladi. H ar bir silindrda asosan bitta kiritish va 
bitta chiqarish klapani b o ‘lib, taqsimlash valining mushtchalari soni shu 
klapanlar soniga teng b o ‘ladi. Masalan, t o ‘rt silindrli dvigatelda 
8
ta, olti 
silindrli dvigatelda esa 
12
ta klapan bor.
T o ‘rt taktli dvigatelning ish sikli davomida uning tirsakli vali ikki 
m arta aylanganda har bir klapan bir martadan ochilishi lozim. D em ak,
188
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tirsakli val ikki marta aylanganda dvigatelning taqsimlash vali bir m arta 
aylanar ekan. Shuning u ch u n ular orasidagi uzatm alar soni 1/2 ga teng.
Klapanlar og‘ir ish sharoitlarida ishlaydi (ishlatilgan gazlarni silindrdan 
t a s h q a r i g a c h i q a r i s h s h u n d a y s h a r o i t d i r ) . Bu p a y t d a c h i q a r i s h
klapanlarining kallagi karbvuratorli dvigatellarda 800...850°C gacha, 
dizellarda esa 500...600°C gacha qiziydi. Bunday katta harorat chiqarish 
klapani kallagi ish faskasining kuyishiga, qiyshayishiga va qurum hosil 
b o l i s h ig a olib keladi. Kiritish klapanlari esa chiqarish klapanlariga 
n is b a ta n a n c h a yengil s h a r o itd a ishlaydi. S h u n in g u c h u n kiritish 
klapanlarining kallagi chiqarish klapanlarining kallagiga nisbatan ikki 
marta kam qiziydi. Kiritish klapani xromli p o ‘latdan, chiqarish klapanlari 
esa issiqbardosh p o ‘lat sinxrom dan tayyorlanadi. Ba’zan issiqbardosh 
p o'lat sinxrom faqat chiqarish klapanlari kallagini tayyorlash u c h u n
ishlatiladi, o ‘zaklari esa xromli p o ‘latdan tayorlanib, so‘ngra bu qismlar 
payvandlanadi.