‘z b e k I s t n r e s p u b L 1k a s I o L iy va ‘rta m a X s u c ta’l I m V a zir L ig I

X B O B . I C H K I Y O N U V D V I G A T E L L A R I N I N G  
S IK L L A R I
3 6 -§ . Ichki yonuv dvigatellari sikllarining 
termodinamik tahlili
M ex a n ik energiya ishlab c h iq a r i s h n i n g asosini tash k il etuvchi 
issiqlikning ishga aylanishi bilan bogMiq bo'lgan jarayonlar texnikada 
ju d a m u h i m aha m iy a tg a ega b o ‘lib, bu m a q s a d d a q o ‘llanila digan 
m ashinalar issiqlik dvigatellari deb ataladi.
Issiqlik dvigatellarida sodir b o l a d ig a n jarayonlarni tadqiq qilishning 
ilmiy asosi esa texnik term odinam ikadir.
Termodinamika fanining asoschisi fransuz muhandis-fizigi Sadi K a m o
o ‘zining 1824-yilda nashr qilingan “ Olovning harakatlantiruvchi kuchi 
va bu kuchni yuzaga keltiruvchi m ashinalar” degan asarida issiqlikning 
ishga aylanish shartlarini o ‘rganib, ichki yonuv dvigatellarini yaratish 
mumkinligini bashorat qiladi. Silindr ichidagi porshen ostida yoqilg‘ining 
bevosita yonishi hisobiga issiqlik dvigatellarida ishlaydigan gazsim on 
yonish mahsuloti ishlatiladi. Real dvigatellarda Karno siklini amalga 
oshirish m u m kin emasligini t a ’kidlash lozim va shunga k o ‘ra, real
dvigatellarning F IK (
jjr
) Karno siklining F IK (
rjK
) dan kichik boMadi.
Ideal sikldagi izotermalar va adiabatalar qiyaliklari orasidagi ozgina farq 
keskin c h o ‘zilgan diagram ma siklini vujudga keltiradi.
Shuni qayd qilish kerakki, real sharoitlarda ishchi jismga izotermik 
ravishda issiqlik kiritish va issiqlik chiqarishga ju d a katta qiyinchiliklar 
tufayli erishish mum kin. Shuning uchun ham , ichki yonuv dvigatelarida 
izobarik va izoxorik issiqlik keltirish va issiqlik olib ketish jarayonlari 
q o ‘llaniladi. Bu esa o ‘z nav b a tid a z a ru r (kerakli) b o sim n i keskin 
kamaytiradi, dvigatel konstruksiyasini soddalashtiradi h am d a ishqalanish 
tufayli y o ‘qotilishlarni kamaytiradi. Natijada dvigatelning sodda, ixcham
va iqtisodiyligiga erishiladi.
O d a td a , te rm o d in a m ik a d a u yoki bu dvigatelning sam aradorligi 
k o ‘rilayotganda, bu dvigatellarda sodir b o ‘layotgan jarayonlar qaytar 
jara yon deb, siklni yopiq sikl deb hisoblaydilar, y a ’ni dvigatelning 
qandaydir ideallashtirilgan siklini nazarda tutadilar.
H o z irg i v a q td a z a m o n a v i y ich k i y o n u v d v ig a te lla rid a issiqlik 
keltiradigan (beradigan) sikllarning quyidagi uch turidan foydalaniladi:
o ‘zgarmas hajmda 
( у
= 
c o n s t )
issiqlik keltiruvchi, nemis m uhandis fizigi 
N .O tto tam onidan 1876-yilda kashf qilingan sikl; o ‘zgarmas bosim da
80
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

р - con st
issiqlik keltiruvchi R.Dizel to m o n id a n kashf qilingan sikl; 
qisman o ‘zgarmas hajmda, qisman o ‘zgarmas bosimda issiqlik keltiruvchi 
1904-yilda rus olimi G .V .Trinkler to m o n id a n kashf qilingan sikl. Shuni 
qayd qilish kerakki, barcha sikllarda issiqlik olib ketilishi faqat izoxorik 
jarayonda amalga oshiriladi. Siklning xarakteristikalari:
V.
a) 
8
= — — siqilish darajasi, gaz bosh lan g ‘ich hajmi V, ning siqilish
У
2
jarayoni oxiridagi hajm V, ga nisbati:
5
Л
b) л - —-----issiqlik kiritilishda bosim oshish darajasi, ya'ni o ‘zgarmas
2
bosim da issiqlik keltirilishi jarayoni oxirida va boshidagi gaz bosim lar 
nisbati;
V
d) 
p — — —
issiqlik keltirilishidagi dastlabki kengayish darajasi, y a ’ni
V 2
a r a la s h siklda issiqlik k e ltirish j a r a y o n i o x iridagi gaz h a j m i n i n g
boshlang‘ich holdagi gaz hajmiga nisbati.