‘z b e k I s t n r e s p u b L 1k a s I o L iy va ‘rta m a X s u c ta’l I m V a zir L ig I

2 - § . Ish ch i jism va term odinam ik tizim
Issiqlik mashinalarida issiqlikni ishga aylantirish ishchi jism yordamida 
amalga oshiriladi. Ishchi jism gaz yoki bug' bo'lishi m umkin.
O 'zaro va atrof muhit bilan issiqlik almashinadigan jismlar majmuasiga 
termodinamik tizim deyiladi. Energetikada elektr stansiyaning h am m a 
mashinalari yoki issiqlik dvigatelining alohida qismlari va ichida gaz 
joylashgan porshenli silindrlar term odinam ik tizimga misol b o ’la oladi.
O'rganilayotgan term odinam ik tizimga kirmaydigan ha m m a jismlar 
atrof-m uhit deb ataladi.
Termodinamik tizim — ochiq, yopiq, yakkalangan va adiabatik b o ‘lishi 
mum kin.
Agar tizim bosh q a tiz im la r bilan energiya alm asha olsa, ochiq 
termodinamik tizim (gaz-turbina qurilmasi), energiya almasha olmasa 
yopiq termodinamik tizim (ichki yonuv dvigatellari) deb yuritiladi.
Ishchi jism
J-rasm. Termodinamik tizim
Agar tizim a tr o f - m u h it bilan o 'z a ro t a ’si-r etm asa y a k k a la n g a n
termodinamik tizim, agar tizim atrof muhit bilan issiqlik alm ashm asa 
adiabatik tizim deb yuritiladi.
6
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

3 - § . A so siy term odinam ik h o lat param etrlari
Istalgan t e rm o d in a m ik tizim u c h u n bir q an c h a fizik k attaliklar 
yig'indisi ko'rsatilgan b o ‘ladi, shular orqali berilgan tizimni boshqa bir 
tizimdan aj rat ish h am da tizimdagi o ‘zgarishlarni tekshirish, tizim atro f 
muhit bilan o'zaro ta ’sir etishini tekshirish m um kin boMadi. Bunday 
kattaliklar yig‘indisiga tizimning holati deyiladi.
Ish c h i j is m n in g fizik h o l a t i n i i f o d a la y d ig a n k a tt a l i k l a r h o l a t
p a r a m e trla r i deyiladi. Holat param etrlariga: mutlaq bosim , m utlaq 
harorat, solishtirma hajm, zichlik, ichki energiya, entalpiya, entropiya 
va boshqalar kiradi. Jism ning holati o'z garganda bosim, harorat va 
solishtirma hajm keskin o ‘zgaruvchan param etrlar bo'lgani uch u n ularni 
term ik p aram etrlar deyiladi.
Bosim. Sirtning birlik yuziga tik t a ’sir etuvchi kuchga bosim deyiladi.
P = J ,  
[P a]=
l N / m 2 — bu birlik Paskal (1 Pa) deyiladi. 1 Pa unchalik katta 
boMmagani uchun texnikada kPa va M P a ishlatiladi.
1 kPa (kilopaskal) = 103 Pa 
1 M P a (megapaskal) = 106 Pa.
Bu birliklardan tashqari 1 bar = 10s Pa — bu bosim atmosfera bosimiga 
yaqin boMgan bosimdir.
Bosim o ‘lchov birliklaridan yana biri 1 kg k u c h /s m 2 (kg k / s m 2) yoki 
boshqa k o ‘rinishda quyidagicha yoziladi: k G / s m 2, bu 1 k G / s m 2 = 1 at 
bu texnik atmosfera deyiladi.
Bosim o ‘lchov birliklari orasida quyidagicha bog‘lanish bor:
1 M P a = 10 bar = 10,2 at = 106 Pa
1 at = i kg k /sm 2 = 104 m m suv ust.;
1 atm = 101,325 kPa = 760 m m sim.ust. =10333 m m suv ust.
Fizik atmosfera (1 atm) 0°C haroratda 760 m m sim.ust.-ga teng.
Bosim quyidagi turlarga boMinadi:
1) atmosfera yoki barom etrik bosim Ph,u. — bu atmosfera havosining 
bosimi;
2) ortiqcha yoki m anom etrik bosim Porl (P man) — atmosfera bosim idan 
yuqori bosim;
3) vakuum (siyraklanish) Pvik — bu atm osfera b osim ida n kichik 
bosimdir; ■
*
4) mutloq bosim Рпш — bu jismga t a ’sir etayotgan toMiq bosimdir;
N
/77"
(
1
)
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bulardan faqat mutlaq bosim gaz yoki suyuqlikning holat param etri 
bo'la oladi.
Agar biror idishdagi bosim atmosfera bosim idan yuqori boMsa. unda
Pmul = Phar + P,„- 
(2)
Agar aksincha, idishdagi bosim atmosfera bosimidan kichik b o ‘lsa, 
unda:
P 
= P. 
- P , 
(3)
:n u l 
l\ir 
\ak 
'
'
Bosimning turli o ‘lchov birliklari orasidagi nisbatni quyidagi jadval 
orqali k o ‘rishimiz m umkin.
7.