‘z b e k I s t n r e s p u b L ik a s I o liy va ‘rta m a X s u s ta’l im V a zir lig I m. P. Boltabayev, M. S. Qosimova

2.2. l-rasm. F irm a (k o rx o n a) la m in g tu rla ri.
S h irk at firm a b ir n e c h a so h ib n in g m ulk ini birlash tirish va 
tad b irk o rlik d a n o lin a d ig a n foydani b a h a m k o 'rish g a asoslangan 
sherikchilik korxonasidir.
S h irk at firm a la rin in g ikki turi m avjud:
— m a s’uliyati c h c k la n m a g a n jam iy a tla r;
— m a s ’uliyati c h e k la n g a n jam iy atlar.
M a s’uliyati c h e k la n m a g a n jam iy a tla r ikki yoki u n d a n k o 'p ro q
k ish ilarn in g m u lk i a so sid a yuzaga keladi. S h erik larn in g dastlabki 
m ulki firm a n in g ustav kapitali deyiladi. Bu kapitalga h a r b ir sherik 
o 'z hissasini q o ‘sh ad i. U la r ustav fon d ig a q a n c h a pul q o ‘ysa, shu 
hissaga b inoan foyda olishadi. Bordi-yu firm a sinsa, sheriklar zaram i 
h am jihatlikda k o 'ta ra d i, ya’ni b ir sherik boshqasining javobgarligini 
ham zim masiga oladi.
S h irk at a ’zo lari o ‘rta sid a tuzilgan b itim sh irk a tn in g h u q u q iy
asosi h iso b lan ad i. B u b itim quyidagi b a n d la rn i o ‘z ichiga oladi:
— h a r b ir h a m k o rn in g vakolati;

---

— b itim n in g m u d d ati;
— h a r b ir v ak iln in g u m u m iy ishga q o 's h g a n u lushi;
— d a ro m a d la r va yuz berishi m u m k in b o 'lg a n zararlam i o ‘zaro 
b o 'lis h y o ‘l-y o ‘riqlari;
— u y u sh m a m a b la g 'la rid a n h a r b ir h a m k o rn in g olishi m u m ­
k in b o ‘lgan a n iq va b elg ila n g a n pul hajm i;
— u y u sh m a d a a m a lg a o sh irish z a ru r b o 'la d ig a n m oliyav iy 
ish la r tartib i;
— yangi h a m k o rn i q ab u l qilish tartib i;
— sh irk atn i ta rq a tib y u b o rish tartibi.
Shirk atga d av lat, k o o p e ra tiv , ja m o a va b o sh q a tash k ilo tla r, 
shuningdek xorijiy tash kilo tlar va fuqarolar h a m q o n u n y o ‘l q o ‘ygan 
ho llard a a ’zo b o'lish i m u m kin .
M a s’uliyati c h e k la n g a n s h irk a t firm a larn in g ustav fo n d i fa q a t 
t a ’sisc h ila r m ab la g ' (ak siy a)lari hisob ig a Ь а ф о etilad i. Ja m iy a t 
qatnash chilari q o ‘shgan ulushlari doirasida javobgar b o 'lad i. S hirkat 
o ‘z faoliyati u c h u n ustav fo n d i m iq d o rid a jav o b g a r h iso b la n a d i.
M a s’uliyati ch ek lan g an sh irk at firm alar nom iga «lim ited» so ‘zi 
q o ‘sh ilad i, b u in g liz c h a s o ‘z b o ‘lib, «cheklangan» m a ’n o sin i b il- 
diradi.
M a s’uliyati c h e k la n g a n firm a n in g b ir q a to r turlari m avjud. 
U la rn in g eng keng tarq alg an shak li aksiyadorlik jam iy a tla ri va 
korporasiyalardir. A ksiyadorlik jam iy a tla rin i tu zish va faoliyatini 
tashkil qilish tartib i O 'z b e k isto n R espublikasining «A ksiyadorlik 
jam iyatlari va ak siy ad o rlam in g h u q u q larin i him oy a qilish t o 'g 'r i -
sida«gi qonunda ifodalangan. U sh b u qonunning 2-m oddasiga muvofiq:
Aksiyadorlik jamiyati 
— jism o n iy shaxslar kapitallarining b irla- 
shuvi b o ‘lib, u ak siy alar c h iq a rish y o 'li b ila n tash kil etilad i.
Ja m iy a t ja m la n g a n k a p ita lig a q a ra b m ax sus q im m atli q o g ‘o z 
aksiya ch iq arad i. A ksiyani so tib o lg an la r hissado rlarg a ay lan ad i va 
fo ydadan o ‘z hissasi divedendni olib turadilar. A ksiyadorlik jam iy ati 
o ‘z m ajb uriyatlari b o 'y ic h a o 'z ig a tegishli b u tu n m o l-m u lk b ila n
jav o b g ar hisoblanadi. A ksiyad o rlar jam iy ati m ajburiyatlari b o 'y ic h a
ja v o b g a r em as va u n in g fao liy ati b ila n b o g 'liq z a ra rla r u c h u n
fa q a t o 'z la r ig a te g ish li a k s iy a la r q iy m a ti d o ira s id a ja v o b g a r
hisoblanadi.

---

A ksiyadorlik jam iy ati o ch iq va yopiq tu rd a b o 'lish i m um kin .
Ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyati 
— ak siy ado rlari o 'z la rig a
tegishli aksiyalarni boshqa aksiyadorlarning roziligisiz erk in tasa rru f 
eta o la d ig a n jam iy a t. U c h iq a rad ig a n aksiyalariga o c h iq o b u n a
o 'tk a z ish va ularn i erkin sotish hu quqiga ega. T a ’sisc h ila rn in g eng 
k am soni h a m ch ek lan m ag an . O c h iq turdagi aksiyadorlik jam iy ati 
(A J) u c h u n ustav fo n d in in g eng kichik m iq d o ri AJ ro 'y x a tid a n
o 'tk a z ilg a n sa n a d a q o n u n h u jjatlarid a b elg ilan gan eng k am ish 
haqi su m m a sin in g ikki yuz barobari m iqdoriga teng b o 'lish i kerak.
Yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyati 
— aksiyalari n o m la n g a n
(egasi yozilgan) va ular faqat AJ ta ’sischilari o 'rta s id a taq sim langan 
jam iyatdir. U ning aksiyalari qim m atli qog'ozlar bozorida m u om alada 
b o 'lis h i ja m iy a t N iz o m ig a b in o a n m an etilg an yoki c h e k la n g a n
b o 'la d i. Y o p iq turdagi AJ u c h u n ustav fo n d in in g eng k am m iqdori 
AJ ro 'y x a td a n o 'tk az ilg a n sa n ad a q o n u n h u jjatlarid a belg ilan g an
eng kam ish h aq i su m m a sin in g k am id a yuz b a ro b a ri m iq d o rig a
teng b o 'lish i kerak.
O ch iq tu rd ag i A Jni b o sh q a turdagi jam iy a tla rg a a y lan tirish
m u m k in em as. Y o p iq tu rd ag i A J esa o 'z aksiyalariga o c h iq o b u n a
o 'tk a z is h yoki u larn i fon d b o z o rid a sotish u c h u n c h iq a rish y o 'li 
b ilan o ch iq turd agi AJga aylanishi m um k in . B oshqa turd agi ja m o a
korxonalari va shirkat xo'jaligi o 'z aksiyalarini ch iq arish y o 'li bilan 
ikkala turdagi aksiyadorlik jam iyatlarga ham aylantirilishi m um kin.
K o rp o rasiy a atam asi lo tin ch a «corporatio» s o 'z id a n o lin g an
b o 'lib , b irlash m a, ham jam iyat m a ’nosini beradi. K orporasiya yirik 
a k sio n e r ja m iy a tla r birlashm asi h iso b lan ib , bir xil m a h su lo t ishlab 
c h iq aru v ch ilarn i b irlashtiradi. N a tija d a ishlab ch iq arish m o n o p o l- 
lashadi.
K o rp orasiya investisiya k ap italin in g m ark azlash u v in i, ilm -fa n
ta ra q q iy o tin i, m a h s u lo tn in g ra q o b a tb a rd o s h b o 'lis h i va u z o q
h a y o tiy d a v rin i t a ’m in lay d i. K o rp o rasiy a la r ta d b irk o rlik bilan
s h u g 'u lla n u v c h i a k sio n e r ja m iy a tla rin in g x o h ish -ix tiy o ri b ila n
p ay d o b o 'la d i. H a r b ir ko rx o na faoliyatini yu ritish u c h u n o 'z
h o lic h a tu rli v azifalarni, y a’ni:
— 
x o m ash y o , m ateriallar, energiya, u sk u n a q id irib to p ish , 
so tib olish va texnologik tako m illash tirish ;

---

— m a h s u lo t sifatini oshirish va ishlab c h iq a rila d ig a n m ah su - 
lotni y an gilash;
— ta y y o r m a h su lo tn i sotish b o 'y ic h a q a to r ishlarni bajarish i 
lozim bo'ladi.
B ir xil m a h s u lo t ishlab ch iq a ru v ch i b ir q a n c h a k o rx o n ala r 
b irla sh ib , b a rc h a u c h u n u m u m iy k o rx o n a la r faoliyatini t a ’m in - 
lo v ch i v a z if a la rn i b a ja ra d ig a n b ir id o r a , m u a s s a s a tu z is h n i 
rejalashtirg an . N a tija d a sh u n d a y b irla sh m a yuzaga kelganki, u n d a
k o rx o n a la r o 'z m ulki va iqtiso d iy m u staq illig in i saqlagan h o ld a
u m u m iy v azifalarni b ajarish d an o zo d b o 'lib , m a z k u r vazifalarni 
b ajarish u c h u n u m u m iy id o ra -m u a ssa sa g a h aq to 'la n g a n .
O 'z tark ib id ag i aksiyadorlik ja m iy a tla ri n a z o ra t p ak e tlarin i 
egallash b ila n k o rp o ra siy a la rx o ld in g k o m p an iy a la rig a ay lan ad i.
X olding so 'zi inglizchadan olingan b o 'lib , ega m a ’nosini beradi. 
X o ld in g k o m p an iy a m ulk egalari to m o n id a n b ir q a n c h a m u staq il 
aksiyadorlik jam iy atlari faoliyatini n a z o ra t qilish m aq sad id a tashkil 
etilg an h issa d o rlik ja m iy a tid ir. X o ld in g k o m p an iy asi tark ib ig a 
kiru vchi ak siy ado rlik jam iy a tla ri « ak siy alarin in g n a z o ra t paketi» 
k o m p a n iy a n in g ixtiyorida b o 'la d i. B u n d a n m aqsad ak siyadorlik
ja m iy a tla ri fao liy atlari u stid a n n a z o ra t o 'r n a tis h va d iv id e n d la r 
ko'rinishida foyda olishdir.
X o ld ing k o m p a n iy a la rn in g m o h iy a ti sh u n d a k i, u la r b iro r- 
b ir ishlab c h iq a rish vazifalarin i b a ja rm a y d i. U larn in g vazifasi s o f 
b o sh q a ru v c h ilik , y a ’ni ish o n ch li m u lk egasi sifatid a u larg a o 'z
aksiyalari yoki ak siy alar n a z o ra t p a k e tin i b eru vch i k o m p a n iy a ­
larning faoliyatiga um um iy xo'jalik rahbarligini bajarishdan iboratdir. 
O 'z b e k isto n R espublikasida x o ld in g k o m p a n iy a la rn in g h u q u q iy
m aq o m i V azirlar M a h k a m a sin in g 1995-yil 12 ok ty ab rd ag i 398- 
so n li q aro ri b ilan tasd iq la n g a n N iz o m (x o ld in g la r to 'g 'ris id a g i 
N izom ) asosida belgilanadi. Bu N izo m g a m uvofiq, aktivlari tarkibiga 
b o sh q a k o rx o n ala rn in g ak siy alar n a z o ra t paketi k iru v ch i o c h iq
turdagi aksiyadorlik jam iy ati xo ld ing h iso b la n a d i.
X olding birlash gan ko rxonalar, y a ’ni xolding aktivlari tarkibiga 
kiruvchi, ak siyalar p aketini n a z o ra t qiluvchi ko rx o n alar „ sh u ’ba 
k o rx o n alar" deb ataladi. U la r m ustaqil y u rid ik shaxs h isob lanad i.

---

S h u ’ba korxona, k o 'p in c h a , ko rx o n an in g rivojlanib borishi davo- 
m ida bosh korxona (xolding kom paniyasi) to m o n id an tashkil etiladi.
D avlat k o rxo nalari davlat m ulki b o 'lg a n va u n in g n a z o ra ti 
ostida ishlovchi k o rx o n alar b o 'lib , u la r ishlab chiqarishdagi davlat 
se k to rin i ta sh k il e ta d i, en g m u h im va m a s ’u liy atli v a z ifa la r 
(m u d o faa, a lo q a , energ etik a, tra n s p o rt va b o sh q alar)n i bajaradi.
Q o 's h m a (a ra la s h ) k o rx o n a la r x u su siy , d a v la t va ja m o a
m ulkin ing a ra lash m a b la g 'la rig a tay a n a d i. A ralash firm alar m illiy 
va xorijiy kapitalg a tay an g an h issad o rlik q o id asig a b in o a n tash k il 
to p ad i, foydasi shunga qarab taq sim lan ad i.
K onsern ishlab c h iq a rish diversifikasiyasi, y a ’ni k o rx o n a la r­
ning faoliyat soh alari va ishlab c h iq a ra d ig a n m ah su lo tlari tu rin in g
kengayishi, y a n g ila n ib turish i aso sid a tark ib to p ad ig a n yirik k o 'p
tarm o qli korpo rasiy a. K onsern tark ib ig a s a n o a t, tra n sp o rt, savdo, 
b ank kabi tarm oqlarga tegishli, ayrim h o llard a, dunyoning k o 'p g in a 
m a m la k a d a rid a jo y lash g an o 'n la b va y uzlab k o rx o n alar ixtiyoriy 
asoslarda kiradi.
K onsern tarkibiga kirgan korxona va tash k ilotlar orasida o 'z a ro
korp o rasiy alan g an tu rg 'u n a lo q a lar m avjud b o 'lib , u la r k o nsern
rivoji y o 'lid a u m u m iy m oliyaviy resu rslar va yag o n a ilm iy -te x n ik
im k o n iy atlardan m ushtarak foydalanadilar.
K onsorsium aniq iqtisodiy loyihalarni am alga oshirishni m aq- 
sad qilgan k o rx o n a la rn in g m u v aq q at b irlash m asid ir. K o n so rsiu m
a ’zo larin in g h u q u q va m ajb u riy a tla ri k o n so rsiu m to 'g 'ris id a g i 
b itim d a belgilab q o :yiladi. K o n so rsiu m ish tiro k ch ilari q o 'y ilg a n
vazifani bajarish u c h u n badallari h iso b id a n yagona m oliyaviy va 
m o d d iy fo n d la r b a rp o e ta d ila r, b y ud jet m a b la g 'la ri va d a v la t 
bankidan kreditlar oladilar. Vazifa bajarilgach, konsorsium tarqaladi. 
K o n s o rs iu m la rg a b o s h q a ru v b o 'y ic h a q o 'm ita la r , d ir e k to rla r
kengashi k a b ila r b o sh c h ilik q iladi. K o n so rsiu m la r aviasiya, kos- 
m os, kom pyuteiiar, aloqa kabi yuksak texnologik va katta m iqdordagi 
sarm oyali so h a la rd a keng tarqalgan.
K onsessiya lo tin c h a so 'z d a n o lin g an b o 'lib , ruxsat, yon berish 
m a ’nosini ang latadi. M illiy iqtisodiyotni rivojlantirish yoki tiklash, 
tabiiy boyliklam i o'zlashtirish m aqsadida davlat yoki m unisipalitetga

---

q a ra s h li e r uch astk alari, q a z ilm a boyliklar, m o l-m u lk , k o rx o n a la r 
va b o sh q a xo'jalik obyektlarini m uayyan m ud d atga va sh artlar bilan 
fo y d ala n ish u c h u n ch et ellik investoiga dav lat n o m id a n beriladig an 
r u x s a tn o m a , u la r b ila n tu z ila d ig a n s h a r tn o m a yoki kelish u v . 
K o n sessiy ach ilik fao liy atid a vujudga k elad ig an h u q u q iy m u n o - 
s a b a tla r 0 ‘zbekisto n R esp u b lik asin in g «K o n sessiyalar t o ‘g ‘risid a
«gi q o n u n i bilan tartibga solinadi.
Kooperativ kooperatsiyaning biriam chi b o ‘g‘ini. Kooperatsiya esa:
— m eh n a tn i tashkil etish sh ak llaridan biri, k o ‘pchilik x o d im lar 
b ir m e h n a t jarayonida yoki o 'z a ro b o g 'liq turli m eh n a t jaray o n larid a 
h a m k o rlik d a ishtirok etadilar;
— g u ru h m u lkchilig ig a aso slan g an x o 'jalik y u ritish shakli;
— m a ’lum b ir m ah su lo tn i o 'z a ro h am k o rlik d a tayyorlash bilan 
b a n d b o 'lg a n k o rx o n ala r o 'rta sid a g i u z o q m u d d atli va b a rq a ro r 
a lo q a la r shakli.
K o o p e ra tiv y u rid ik shaxs h u q u q ig a ega, x o 'jalik y u ritu v c h i 
su b y ek t. U ja m o a m u lk i h u q u q id ag i m u lk k a egalik q ila d i, u n d a n
fo y d alan ad i va tasa rru f etadi.
K artel m o n o polistik b irlash m a shakli. B ir tarm o q d ag i m ustaqil 
k o rx o n a la r n arxlar, b o z o r, ish lab c h iq a ris h n in g u m u m iy h a jm id a
h a r b ir ish tiro k c h in in g hissasi, ish k u c h i y o llash, p a te n tla r va 
b o sh q a m asalalarda o 'z a ro bitim tuziladi. Bu tu z ilm a n in g m aqsad i 
m o n o p o l foyda olishdir.
S in d ik at m o n o p o listik b irla sh m a n in g bir turi. U la r b ir ta rm o q
korxonalari huquqiy va ishlab chiqarish m ustaqilligini saqlab qolgan 
holda:
— b u y u rtm a la rn i taq sim la sh ;
— x o m ash y o so tib olish;
— ishlab c h iq a rilg a n m a h su lo tn i so tish u c h u n tijo ra t fao liy a ­
tin i birlashtirib, yagona idora tuzadi.
Ija ra k orx o n a m o l-m u lk n i y ollash b o 'y ic h a m u lk egasi b ila n
ta d b irk o r o 'rta sid a g i iq tiso d iy m u n o sa b a tla rg a a so sla n a d i. Ijara 
s h a rtn o m a s ig a a s o sa n b ir to m o n (ija ra g a b e ru v c h i) ik k in c h i 
to m o n g a (ijarach i) m a ’lum t o ‘lov evaziga va m a ’lum sh a rtg a k o 'ra
m o l-m u lk in i v a q tin c h a fo y d alan ish u c h u n b erad i.

---

B ugungi k u n d a s a n o a t va boshq a so h a la rd a ijara korxonalari 
paydo b o ‘la bosh ladi va m u lk n i davlat tasa rru fid a n c h iq a rish n in g
b ir k o ‘rinishi b o 'lib , ijara m u d d a ti davrida korx o n a ja m o a s i shu 
korxona m ulkining egasi b o 'lib qoladi.
K o n saltin g ishlab c h iq a rish g a ish y u zasidan x izm a t k o 'rsatish
sohasida ixtisoslashgan firm alam ing o ‘z mijozlariga m aslahat xizmati 
k o ‘rsatish va texnik lo y ih a la r ni ekspertiza qilish b ila n b o g ‘liq 
iqtisodiy faoliyatdir.
K o n saltin g firm a larin in g asosiy vazifalari quy idagilard ir:
— tadbirkorlik tashabbuslarini am alga o sh irish u c h u n sheriklar 
ta n la sh ;
— m asla h a tc h ilik ta sh k ilo tla rin in g taraq q iy to p ish i va xorijiy 
investisiyalarni ja lb etish g a k o 'm ak lash ish ;
— y a g o n a a x b o ro t-s o ‘ ro v n o m a fo n d in i yaratish va yagona 
rek lam a strateg iy asi (y o ‘n a lish i)n i am alg a o sh irish y o ‘li b ila n
u la m in g a ’zo lari fao liy atin i u m u m m a q sa d la r y o 'Iid a ja m la s h va 
hokazo.
K onsaltin g firm alarining kichik biznes sohasida keng tarqalgan 
m asla h at xizm atlari q u y id ag ilard an iborat:
— barch a m ulk shakllaridagi korxonalarni ro‘yxatga olish uchun 
t a ’sis h u jja tla rn i tayyorlash b o 'y ic h a m asla h atla r berish;
— m ark e tin g b o 'y ic h a iz la n ish lar o 'tk az ish ;
— x u su siy la sh tirish , ak siy a d o rla sh tirish d a s tu rla rin i ishlab 
ch iq ish ;
— tash q i iq tiso d iy fao liy at b o 'y ic h a m asla h at berish;
— rek lam a strategiyasini ishlab chiqish, rek lam a m ateriallarini 
tayyorlash va ularni tarq a tish ;
— h u q u q , m oliya va boshqaruv m asalalari b o 'y ich a m aslah atlar 
b e rish ;
— in tellek tual m ulkn i h im o y a qilish m asalasi b o 'y ic h a m asla­
h a tla r b erish ;
— ishch i x iz m a tc h ila m i tayyorlash va m alakasini o sh irish ;
— ta d b irk o rlik va kichik b izn esn i taraqqiy to p tirish g a x izm a t 
q ilu v ch i ta d b irla rn i o 'tk a z ish ;
— firm a ish u slu b in i ish lab chiqish;

---

— xavfsizlik texnikasi, ishlab chiqarish sanitariyasi, m adaniyat, 
a tro f-m u h itn i h im o y a qilish m asalalari b o 'y ich a m aslahatlar berish;
— in v estisiy alarn i ja lb qilish, im tiy ozli k red it olish , zaru riy
resurs va k a p ita lla rn i so tib olish b o 'y ic h a m a sla h a tla r berish va 
hokazolar.
Injiniring korxonasi 
— m u x a n d is lik -m a s la h a t x iz m a tla rn i 
tijoratch ilik q o id alarig a asoslangan h o ld a am alga o sh iradi. B un day
k o rxo na (firm a):
— ish lab c h iq a ris h n i t a ’m in lash ;
— m a h su lo t so tish n i uy ushtirish ;
— is h la b c h iq a r is h o b y e k tla rin i q u r ib , ish g a t u s h ir is h
yuzasid an m a s la h a t berish bilan s h u g 'u lla n a d i.
E k s p o rt-in jin irin g firm alari b o sh q a m a m la k a tla rg a xizm at 
k o 'rsatad i, c h e te ld a g i ilm iy g 'o y a la rv a texnik ishlanm alam i xorijda 
joriy etadi, m urakkab va ulkan loyihalam i am alga oshiradi. Injiniring 
bilan birga m a sh in a va u sk u n a la m i eksport qilib, etkazib beradi.
Q isqa xulosalar
0 ‘z b e k is to n d a ta d b irk o rlik fa o liy a tin in g ish la b c h iq a ris h , 
tijo ra t, m o liy a v a m a s la h a t tad b irk o rlig i kabi tu rlari keng rivoj 
to p m o q d a . M a m la k a tim iz d a tad b irk o rlik n in g yakka ta rtib d a g i, 
x u su siy , ja m o a va a ra la s h sh a k lla ri fa o liy a t y u rita d i. J a m o a
tadbirkorligi firm alar faoliyatida o 'z ifodasini topadi. F irm a m uayyan 
turdagi m a h s u lo t ish lab c h iq a rish va x izm a t k o 'rsa tis h g a ixtisos- 
lashgan , b o z o rd a g i tala b va taklifga k o 'r a ish tu ta d ig a n , iqtisodiy 
jih a td a n e rk in v a m u sta q il k o rx o n ad ir. F irm a la rn in g tu rla ri k o 'p . 
U larn i q u y idag ilarga ajratish m u m k in .
• xususiy firm a lar;
• sh irk a t firm a lari;
• davlat k o rx o n a la ri;
• a ralash firm a lar.