‘z b e k I s t n r e s p u b L ik a s I o liy va ‘rta m a X s u s ta’l im V a zir lig I m. P. Boltabayev, M. S. Qosimova

tuzilma. C h iz iq li-s h ta b li tu z ilm a h a r b ir 
chiziqli ra h b a r q oshida ixtisoslashgan x izm atch ilar, m asla h atc h ila r 
k en g ash i, y a ’ni sh ta b la r tu zish y o 'li b ilan tashk il etiladi.
S h ta b la m in g vazifasi h a r xil m u a m m o la rn i o 'rg a n is h o rq ali 
rah barlaig a q a ro r qabul qilishda y o rd am b erishdan iborat. B u n d ay
s h ta b la rg a e h tiy o jn in g p a y d o b o 'lis h ig a sa b a b k o r x o n a la rd a
vazifalam ing m urakkabligidir.

---

C h iz iq li r a h b a r la r k o rx o n a n in g b o sh m a q sa d ig a e ris h is h
y o 'lid a g i b irla m c h i vazifalarn in g b ajarilishig a m a s ’ul b o 'lsa la r, 
sh tab dag ilar esa birlam ch i vazifalarga tobe ikkilam chi vazifalarning 
b a ja rilis h ig a ja v o b g a r d ir la r . U la r m a s la h a t b e ris h v a z ifa s in i 
bajaradilar. C hiziqli rahbarlarning asosiy vazifasi tak lif etilgan ijobiy 
va salbiy m a s la h a tla rd a n m aq sa d g a m u v o fiq larin i a n iq la sh va uni 
qabul q ilish d an ib o ratd ir.
Bu tark ib n in g afzalligi s h u n d a n ib o ratk i, chiziqli ra h b a rla r 
o 'z d iqq atlarini ilm iy tad q iq o t ishlariga em as, balki, a so san , korxo­
n a n in g jo riy faoliyatiga q aratad ilar. K am chiligi b o sh q aru v tiz im id a
o rtiq c h a b o ‘g ‘in la m in g paydo b o 'lish i, n atijad a b o sh q a ru v tezkor- 
ligining susayishi, boshqaruv xarajatlarining o 'sish ig a olib kelishidir.
Funksional tuzilma. 
F u n k sio n al tu z ilm a tark ibi ra h b a rla r va 
ta rk ib b o ‘g ‘in la rin in g b o s h q a ru v fa o liy a tin i ix tiso sla sh tirish g a
q aratilg an . B u n d a h a r b ir b o sh q a ru v b o ‘g ‘iniga m u ay y an vazifalar 
biriktirib quyiladi.
B o sh q aruv a p p a ra tin i fu nk sio n al ix tiso slash tirish s a m a ra d o r­
ligini a n c h a o sh ira d i. B osh qaruv n in g h a m m a v azifalarin i b ajarish i 
lo z im b o 'lg a n u n iv e rsa l ra h b a rla r o 'r n ig a o 'z s o h a s in i p u x ta
biladigan, o 'z sh tatiga ega b o 'lg an , o'zig a topshirilgan ish uchastkasi 
u c h u n jav o b b e ra d ig a n m u tax assislar a p p a ra ti p a y d o b o 'la d i.
F u nk sional b o 'lin m a la r bevosita b a rc h a quyi tark ib b o 'lin m a - 
larin in g fao liy atin i b o sh q a ra d i. F u n k sio n al b o sh q a rish u yoki bu 
vazifa v ak o latiga taallu q li to r d o irad ag i m a sa la la r b o 'y ic h a quyi 
bosqichning organ va bo'linm alari faoliyatiga rahbarlikni t a ’m inlaydi. 
M a sa la n , k o rx o n a n in g reja b o 'lim i sex larn in g reja b y u ro la rig a
rahbarlik qiladi.
B u n d a h a m fu n k s io n a l b o 'lim la r r a h b a r la r in in g v e rtik al 
b o 'y ic h a iyerarxiyasi va b o 'y su n ish i m avjud. A m m o ch iziq li tarkib- 
d a n farqli o 'la r o q , b u n d a y b o 'y su n ish m a ’m u riy e m a s, balki s o f 
uslubiy m aslahatli bo'ysunishdir. M asalan, korxona reja b o 'lim in in g
b o sh lig 'i sex reja byurosi b o sh lig 'ig a , h a tto a y n a n s h u vazifaga 
d o ir m asala b o 'y ic h a h a m b u y ru q berish h u q u q ig a ega em as. B iror 
m a ’m u riy b u y ru q n i k o rx o n a d ire k to ri sex b o s h lig 'ig a b e rish i 
m u m k in , sex b o s h lig 'i esa sex reja byurosi b o s h lig 'ig a sh u n d a y
buyruq bera oladi.

---

F unksional tarkib h a m ijobiy va salbiy to m o n larg a ega.
F u n k sio n al ta rk ib n in g ijobiy to m o n lari:
— bu tark ib d a b o sh q a ru v faoliyati c h u q u r ixtisoslashadi. Bu 
esa b o sh q a ru v s a m a ra d o rlig in in g kasb m a h o ra ti d a ra ja s in in g
o ‘sishini ta ’m inlaydi. M asalan , m ark etin g b o 'y ic h a m utaxassis shu 
so h a n i b o sh q a yuqori o rg a n la r ra h b a rla rid a n yaxshi bilad i va bu 
ishni yuqori saviyada bajarad i;
— fu n k sio nal so h a d a m u v o fiq lash tirish ishini yaxshilashga 
erishiladi. X o d im la r bu n g a tez k o 'n ik m a h o sil qiladilar;
— m o d d iy x arajatlarn i k a m a y tira d i, b o sh q arish d ag i tak ro r- 
lanishlarga chek qo'yadi va hokazo.
F u n k sio n al ta rk ib n in g salbiy to m o n lari: fu n k sio n al o rg an lar 
o'zig a topshirilgan vazifalarni sifatli bajarishd an m an fa atd o r b o 'lib , 
«begona» v a z ifa la r u c h u n h a m , b u tu n k o rx o n a n in g u m u m iy
faoliyati u c h u n h am jav o b berm ay d i. B u n d a h a r b ir ra h b a r o 'z
vazifasi b o 'y ic h a farm oyish berish u c h u n b a rc h a h u q u q larg a ega. 
B in o b arin , b u narsa y ak k a b o sh c h ilik tam o y illarin in g b u zilish i, 
ijro c h ilarn in g m a s ’uliyati k am ay ib , in tiz o m n in g b o 'sh a sh ish ig a
olib keladi. C h u n k i h a r b ir ijrochi b ir bo shliqqa em as, ayni vaqtda, 
b ir n e c h a b o sh liq q a b o 'y s u n a d i, k o 'p in c h a u la rd a n b ir-b irig a zid 
k o 'rsa tm a la r oladi.
Chiziqli-funksional tarkibda asosiy boshqaruv 
— c h iz iq li 
b o s h q a ru v h is o b la n a d i. H a m m a b o s h q a ru v b o s q ic h la r i va 
u chastkalarni m ustaqil b o sh q arish d a chiziqli rahbarlar tayinlanad i. 
U la rg a ish la b c h iq a ris h x o 'ja lik fa o liy a tin i y a k k a b o s h c h ilik
tam oyillariga k o 'ra boshqarish huquqi berilgan b o 'lib , ular olin ad i- 
g a n n a tija la r u c h u n to 'liq jav o b g ard irlar.
B oshqaruvnig chiziq li-fu n k sio n al tarkib sh aro itid a ishlaydigan 
rahbarlarga m alakali yordam ko'rsatish u ch u n funksional va idoraviy 
tash k ilo tla r tash k il e tilad i. Bu tash k ilo tla rn in g vazifasi b o sh q a ru v
qaroiiarini tayyorlash h am d a rahbarlarga m alakali yordam berishdan 
iborat bo'ladi.
M a zk u r tark ib n in g kam ch ilik lari:
— chiziqli va funksional x o d im lar o 'rta s id a kelishm ov chilik lar 
p a y d o b o 'la d i;
— tad b irk o rg a fu n k sio n al x o d im la r fao liy atin i m u v o fiq la sh ­
tirish q iyin ro q kechadi.

---

Dasturli-maqsadli tuzilma. 
H ozirgi z a m o n korxonalari faoliya- 
tidagi k o ‘pgina m u am m o larn i hal etish gorizo ntal b o 'y ich a kelishib 
o lish va m u v o fiq la sh tirish n i talab e ta d i. M a sa la n , korxona yangi 
xil m a h su lo t ishlab ch iq a rish g a k o 'c h a d ig a n bo 'lsa:
— m ate ria lla rin i sarflash n in g yangi m e ’yorini ishlab ch iq ish ;
— m e h n a t m e ’yorlarin i q ay ta k o 'rib ch iq ish ;
— turli kasbdagi ish ch ilarn i tay y o rlash va qay ta tayyorlash;
— yangi m ate ria lla rg a e h tiy o jn i an iq lash ;
— etkazib b e ru v c h ila r b ilan a lo q a o 'rn a tis h ;
— yangi texnologiyalam i joriy etish va ho k azo lar talab qilinadi.
Y u qoridagi vazifalarn i tu rli x iz m a t b o 'lin m a la ri b ajarad i, u la r
b a ja rad ig a n ish la rn in g m a z m u n i va m u d d a tla rin i kelishib o lish i, 
ishlab c h iq a rish n in g k o 'p g in a e le m e n tla rin i tu ta sh tirish i lo zim . 
G o h o funk sio n al x izm atlar o 'rta sid a g i alo q a lard a buzilish vujudga 
k eladi, x izm a tla r esa bahs va m u n o z a ra la r bilan am alga o sh irilad i. 
C h iz iq li-ta rk ib rah b a ri esa k o 'p s o n li b o 'lin m a la r ishini m u v o fiq - 
lashtirishga qiynaladi.
B u m u o m a la la rin i yangi tashkiliy b o sh qaru v tarkiblarini tu zish
y o 'li b ilan , a n iq ro g 'i, c h iz iq li-fu n k sio n a l b o sh q a ru v ta rk ib la rig a
tu z a tis h la r kiritish y o 'li bilan hal etilad i. B u n d ay tark ib d a stu rli- 
m a qsadli tarkib deb ataladi. Boshqaruvning d asturli-m a qsadli tarkibi 
quyidagi ikki ko'rinishd a bo'ladi: loyiha bo'y ich a va m ahsulotga k o 'ra
boshqaruv.
Loyiha bo'yicha boshqaruv 
q isq a m u d d a td a yangi tex n ik a va 
tex n olo g iy ani jo riy etish z a ru ra ti tu g 'ilg a n h o lla rd a q o 'lla n ila d i. 
B u n d a v a q tin c h a lik m ax su s x izm a t b o 'lim i tu zilib , u n g a resu rsla r 
b erilad i. Bu b o 'lim loyiha tu za d i va u n in g jo riy e tilish in i n a z o ra t 
qiladi.
L oyiha b o 'y ic h a b o sh q aru v m u n ta z a m rahbarlikni a n iq la s h ti- 
radi, kichik b o 'lak la rg a ajratadi yoki to 'ld ira d i. U loyihani bajarish
u c h u n k o rx o n a n in g b a rc h a fu n k sio n a l x izm atlari va b o 'lin m a la ri 
faoliyatini m u v o fiq la sh tiru v ch i o rg a n h iso b la n a d i. B u o rg an g a
tegishli h u q u q la r b eriladi. U v a z ifala rn in g bajarilish i u c h u n t o 'la
jav o b g ar b o 'la d i.
B u n d ay b o sh q a ru v k o 'p n o m e n k la tu ra li ishlab c h iq a ris h d a
qo 'llan ilad i. L oy iha rahbari m axsus vakolatga ega b o 'lib , texnologik

---

ish la rn i z v e n o la r b ila n is h c h ila r o 'r ta s id a ta q s im la y d i, u n in g
bajarilishini o ‘z loyihasi d o ira sid a n a z o ra t qilib b o rad i. C h iziqli 
ra h b a rn in g s h u ish la rg a o id b u y ru q la ri lo y ih a ra h b a ri b ila n
kelishiladi. B u n d a bajaruvchi kishi ikki va u n d a n ortiq rahbarga ega 
b o 'lib , u laig a b o ‘ysunadi.
Mahsulotga ko‘ra boshqaruv 
tarkibining afzalligi axborotlar- 
ning kelish yoMlari va oqim ining qisqarishi, yakkaboshchilik tamoyiliga 
to ‘la rioya qilinishi, boshqaruvning yuqori bosqichlarini kichik jo riy
vazifalardan xalos etishda n am o y o n b o'lad i. B unday tarkib bozorda 
talabning o'zgarishiga tezkor m unosabat bildirishga qodirdir.
M atrisali tuzilma. 
M atrisali tark ib b o 'y ic h a b o sh q a ru v a n c h a
m urakk ab b o ‘lib, u m ahsuloti n isb atan qisqa «umr» k o ‘rad ig an va 
tez -te z o ‘zgarib tu ra d ig an k o rx o n alar to m o n id a n q o 'lla n ila d i. Bu 
tarkib k o rx o n a d a g o riz o n tal a lo q alarn i y o ‘lga q o ‘yish va u larn i 
z am o n a v iy k o m p y u te rla r y o rd a m id a m u rak k ab b u y u rtm a la rin i 
bajaruvchi turli korxonalar faoliyati bilan bog‘lash, texnika sohasida 
yuqori m alak ali x izm a t k o 'rsa tish va ekspertizani t a ’m in lash g a
q a ra tilg a n . U s h b u ta rk ib n i «tur» k o ‘r in is h id a t a s a w u r e tis h
m u m k in . U ikki turdag i tark ib n in g kom binasiyasini ifodalaydi.
B osh q aru vn ing m atrisali tark ib in in g m o h iy ati sh u n d a k i, u n d a
h a r b ir x o d im , ayni b ir vaq tn in g o ‘z id a , loyiha b o 'y ic h a b o s h q a ­
rish, sh u n in g d e k funksional org anid a x izm a td a b o 'lad i h a m d a ikki 
yoqlam a b o 'y s u n a d i. Bu tark ib n in g o ‘ziga yarasha afzalliklari bor. 
B uiar q u y id ag ilard ir:
— b o sh q a ru v jaray o n id ag i (g o rizo n tal) alo q alarn in g u z u n lig i- 
ni keskin q isq artirad i va tartibg a soladi;
— q a ro rla r q ab u l qilishni tez lash tira d i va u larn in g m a z m u n i 
h a m d a n a tija la ri u c h u n m a s ’uliy atn i o sh irad i;
— k o rx o n a n in g ichki va tash qi sh aro itlarig a t a ’sir etuvch i 
om illam ing o ‘zgarishiga tezda ko‘nikm a hosil qiladi va shunga muvofiq 
ravishda am al qiladi;
— ch iziq li b o ‘ysun ish v ositasida b o ‘lim ich id a b y u ro k ratiy aga 
b o ‘lgan m o y illik n i b ir q a d a r s o ‘n d irad i va h o k azo .
S hu b ila n b ir q a to rd a , m atrisali tark ib n in g h am a y rim k a m - 
c h ilik la ri b o r. B u la r ta r k ib n in g m u ra k k a b lig i va b o s h q a ru v
oiganlarining real vakolatiga ega em asligidir.

---

B o sh q aru v n in g tashkiliy ta rk ib la ri to 'g 'ris id a yak un iy x u lo sa - 
larg a kelar e k a n m iz , b o s h q a ru v n in g q a ra b ch iq ilg a n ta s h k iliy
ta rk ib la rid a n b iro rtasin i h a m rasm iy tark ib deb b o 'lm a y d i. S h u
b o is h a r b ir k o rx o n a (firm a) o ‘z o ld id a g i m aq sad va iq tiso d iy
m u h itin in g o 'z ig a xos x u s u s iy a tla r id a n kelib c h iq ib , u n in g
ta la b la rin i yuqo ri d a ra jad a q o n d ira d ig a n tash kiliy tark ib tu rin i 
tan lash i kerak.
3.5. Kichik biznes va tadbirkorlikda rahbarning 
boshqaruv uslubi
R a h b a rn in g bosh q aru v uslubi d e g a n d a , b oshqaruv ja ra y o n id a
kelib c h iq a d ig an m u a m m o la rin i hal q ilish usullari m ajm ui tu s h u - 
niladi.
K ic h ik b izn es va ta d b irk o rlik d a rah b a rlik n in g quyidagi b o s h ­
q aru v u slu b la rid a n fo y d alanilad i:
1. X o'jalik ishlaridagi kam chiliklarga m urosasiz bo'lish .
2. Ja m o a va u n in g h a r b ir x o d im i to 'g 'ris id a qay g'urish.
3. Y u q o ri m ad a n iy atli b o sh q a ru v n i tash k il etish.
4. R a h b a rn in g yangilikni his etish q obiliyati.
K ichik biznes faoliyatini b o sh q a rish n in g b ir n ech a p o g 'o n a la ri 
m avjud. U larga ikki p o g 'o n a li, u c h p o g 'o n a li va k o 'p p o g 'o n a li 
b o sh q a ru v n i m isol qilib k o 'rsa tish m u m k in . K ichik b izn es f a o ­
liyatini b o sh q arish d a ja h o n a m a liy o tid a n o lin g an va eng sam aralisi 
h iso b la n g a n ikki p o g 'o n a li usul, y a ’ni rah b ar-b a ja ru v ch i u s u lid a n
keng foydalaniladi.
Bu u su ln in g sam arasi u n in g o d d iy lig id a , bajaruvchi va ra h b a r 
o'rtasidagi m u n o sab atlam in g to 'g 'rid a n -t o 'g 'ri bog'langanligidadir. 
Bu yerda n a z o ratn in g yuqori sam arasiga erishiladi. P o g 'o n a la rs o n i 
o rtib b o rg an sari b o sh q a ru v sam arasi k a m a y ib bo rad i.
Qisqa xulosalar
K orxonani bo shqarishning m aqsadga m uvofiq tarkibini vujudga 
keltirish ta d b irk o r hal etishi kerak b o 'lg a n m u h im v a z ifala rd a n
biri hisoblanadi.

---

K ichik b iznes k o rx o n alari b o sh q aru v ta rk ib in in g c h iz iq li-p o
g ‘o n ali, c h iz iq li-sh ta b li, fu n k sio n al, c h iz iq li-fu n k sio n a l, dastu rli- 
m a qsadli, m atrisali turlari m avjud.
K ichik b iznes va tad b irk orlik faoliyatin i b o sh q a rish d a ja h o n
a m a liy o tid a n o lin g an va eng sam arali usul b o 'lib , ikki p o g 'o n a li 
u su l, y a ’ni rah b a r-b a ja ru v c h i usuli h iso b la n a d i. Bu u su ln in g
sam arasi u n in g oddiyligi h a m d a rah b a r va bajaruvchi o 'rta sid a g i 
m u n o sa b a tla m in g t o ‘g ‘rid a n -t o 'g 'ri b o g 'lan g a n lig id a d ir.