З. Б. Исламова Ўзбекистон МиллийУниверситети б ф. н проф. Л. А. Гофурова Обзорная статья

Тадқиқот метадологияси. Тадқиқотни олиб боришда анализ ва синтез усуллари, эмпирик таҳлил натижаларидан , тизимли ва мажмуавий ёндашув, таҳлил учун статистик усуллардан фойдаланилган.
⁹Дастлабки тадқиқот Россиянинг жануб қисмида чўл ландшафтларида жойлашган йирик сув омборлари қирғоқ зонасини комплекс тупроқ-гидрогеологик тадқиқотлар олиб борилган. Ягона услубий асосда, топо-екопрофиллар усулидан фойдаланган ҳолда, сув омборлари сувларининг узоқ муддатли таъсири остида ландшафтнинг ўзгариши даражасини тавсифловчи материал тўпланган. Ландшафтларнинг гидрологик ва гидрокимёвий режимининг ўзгариш даражасининг индикатор кўрсаткичлари зонал тупроқларга хос бўлмаган ҳолда, тупроқ профилининг морфологик ва физик-кимёвий хоссалари кўринишида белгиланган. Шўрланиш даражаси аниқланган ва Кума-Манич депрессиясининг қуруқ чўл, қуруқ денгиз аккумулятив ландшафтлари учун тупроқ қопламининг иккиламчи шўрланиш жараёнларининг ривожланиш хавфини баҳолаш шкаласи таклиф қилинган.
¹⁰О.И. Кальная биринчи марта катта умумлаштириш орқали хариталаш усулларидан фойдаланган ҳолда табиий материал, Саяно-Шушенское сув омборининг Шагонар оқимининг, унинг мавсумий мавжудлиги шароитида атроф-муҳитнинг таркибий қисмларига таъсири аниқланган, кўлга ўхшаш кенгайган тубининг замонавий ландшафтларининг геоэкологик баҳоси берилган ва сув омборининг ишлаши натижасида уларнинг ўзгариши кўрсатилган.Сув омбори тубининг замонавий ландшафтларининг геоэкологик баҳоси берилган.Олинган тадқиқот натижалари "сув омбори - қўшни ҳудуд" тизимидаги таъсир зоналарини аниқлаш имконини берган, бунда табиий-техноген жараёнларнинг табиати, даражаси ва фазовий йўналиши сув омборини сувга тўлдириш ва сув оқиб чиқиши шароитларига боғлиқ.“Тува ҳудудидаги Саяно-Шушенское сув омбори акваторияси ва қирғоқ бўйи зонасининг геоекологик мониторинги” геоахборот тизими яратилган. Сўнгги йиллардаги ижтимоий-иқтисодий ўзгаришларни ҳисобга олган ҳолда, сув омбори мавжудлиги шароитида ўрганилаётган ҳудуднинг табиатдан фойдаланишни оптималлаштириш йўналишлари ишлаб чиқилган.¹¹Ерларнинг намланиши, сув босиши сабаблари ва миқдорий кўрсаткичлари аниқланган. Грунт сувлари сатҳи ва унинг минерализациясининг ўзгаришини белгиланган қонуниятлари ҳамда уларнинг тупроқнинг намланиш даражасига таъсири аниқланган. Ботқоқланган тупроқларнинг хоссаларини агромелиоратив усуллар билан тартибга солиш имконияти асосланган ва бу усулларнинг тупроқнинг сув-физик, сув-ҳаво хусусиятларига ва қишлоқ хўжалигининг ҳосилдорлигига таъсири ўрганилган.
¹² Володина Ирина Владимировна (2005). Илк бор намунавий тажриба асосида ўтлоқ-каштан тупроқларининг минераллашган ер ости сувлари билан ўзаро таъсир қилиш реакциялари ва механизмлари очиб берган. BCА қатламининг қуйи горизонтларида ўтлоқ-каштан тупроқ профилидаги минераллашган сулфат-натрийли тупроқларнинг узлуксиз капилляр кўтарилиши жараёнида асосий жараён алмашинадиган. Cанинатрий билан сиқиб чиқарилиши экспериментал тарзда кўрсатилган. Юқори горизонтда намлик буғланиши, эритма консентрацияланиши ва гипс ва Cа ва Мg хлоридлар эритмадан ёмон кристалланган, юқори гидратланган бирикмалар шаклида чўкиши, яъни хлорид-магний-калций шўрланиши ривожланиши аниқланган.¹³ Красин Вячеслав Николаевич Тамбов текислигининг шимоли шароитида сув режими ва хусусиятлари билан фарқ қилувчи чернозем тупроқлар, улар билан боғланган икки турдаги ёпиқ депрессияларнинг мавжудлигини аниқлаган. Сув омборларидаги депсинишларда фақат ер усти сувлари таъсири остида подзолланишнинг ёрқин белгиларига ега тупроқлар ҳосил бўлганглиги аниқланган.Сув тошқини устидаги паст терассалардаги чуқурликларда эса сизот суви сатхи яқин жойлашган тупроқларда глейланишнинг морфохроматик белгиларига эга бўлган, подзоллашиш белгиларининг умуман бўлмаган тупроқлар тарқалганлигини аниқлаган.¹⁴Биринчи марта Ғарбий Сибир солодларини минераллашган ва чучук ер усти сувлари билан намланиши сабабларига кура иккита мустақил гуруҳга ажратишнинг мақсадга мувофиқлиги кўрсатилган.Тупроқларнинг гидроморфизмининг сабабларини диагностика қилиш учун тадқиқот усулларини танлашга дифференциал ёндашувнинг мақсадга мувофиқлиги аниқланган. Солодларнинг намланиши сабабларини аниқлашнинг миқдорий усуллари таклиф қилинган.Солод тупроқни, кислотали элювиал горизонтларга эга бўлган бошқа типдаги текстурали тупроқлар билан солиштирганда, солод тупроқларнинг хоссаларидаги умумийлик ва фарқлар очиб берилган. ¹⁵Красина Татьяна Владимировна 2014Биринчи марта Тамбов пасттекислигининг жануби қора тупроқларининг агрофизик хусусиятлари, сув режими ва унумдорлигининг қиёсий тавсифи берилган. Ер юзидан ва ер остидан ботқоқланишининг тупроқларнинг профилининг фарқланишига, темир бирикмаларининг турли шакллари таркибига ва органик моддаларнинг сифат таркибига таъсири аниқланган.Карбонат ва марганец-темирли тугунларнинг макро ва мезоморфологик хусусиятлари ва кимёвий таркиби ўрганилган.Тамбов пасттекислигининг жанубидаги тупроқларнинг гидрологик режими ва агроэкологик ҳолатини баҳолаш учун карбонат ва марганец-темирли тугунларнинг диагностик аҳамияти аниқланган.
¹⁶Дубровская Екатерина Юрьевна 1991. Чўкиндиларнинг горизонтларга дифференсиацияси топилган, чўкиндининг устки қисми алмашинадиган катионларга, пастки қисми еса темир ва марганецнинг ҳаракатчан шаклларига бой. Қайта чўкиш ва туб чўкиндиларнинг ҳосил бўлишида тупроқларнинг гранулометрик таркиби ўзгаришининг асосий тенденциялари аниқланган. Пастки чўкиндиларда лабил силикатларнинг тўпланиши аниқланган.
¹⁷Намланган ерларнинг тақсимланишига таъсир қилувчи асосий омиллар урганилган. Краснодар ҳудудини ерларнинг намланишининг намоён бўлиши нуқтаи назаридан илмий асосланган ландшафт-иқлимий районлаштирилган. Дарё ҳавзаларида атроф-муҳитни муҳофаза қилиш тадбирларини ўтказиш учун асослашнинг ишончлилигини оширадиган баҳолаш мезонлари олинган.Тупроқларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш йўлларини амалга оширишни асослаш учун зарур бўлган қонуният чернозем тупроқлари генезиси ёпиқ чуқурликлар майдонларининг катталигига ва уларнинг эрозия жараёни босқичига қараб белгиланади.¹⁸Еремина Анастасия Михайловна даврий намланиш шароитида чернозем тупроқларининг кимёвий ва физик-кимёвий ҳолатининг хусусиятлари аниқланди. Темир ва калцийнинг элувиация миқёси ва тезлигини, темир ва калцийни олиб чиқиб кетилиши механизмини ўрганган. Сув босган черноземларнинг оксидланиш-қайтарилиш ҳолатининг аероб ҳолатидан анаероб ҳолатига ўтиш тезлигини ҳамда аероб шароитларни тиклаш тезлиги аниқланган. Биринчи марта ушбу Кубан-Приазовская текислиги ҳудуди учун тупроқларнинг ўзгариши ва эволютсиясини белгиловчи асосий жараёнларни лаборатория шароитида моделлаштириш орқали амалга оширилган.¹⁹Плеханова Ирина Овакимовна 2008 йил. Ортиқча намланган тупроқларда Fе, Мn, Ni, Co, Cu, Pb, Cd, Zn бирикмаларининг ҳолати ва трансформациясини урганган. Биринчи марта турли хил органик моддалар манбаларининг оксидланиш-қайтарилиш жараёнларининг ривожланишига таъсири ,турли металларнинг тупроқ ортиқча намланган шароити билан боғлиқлигининг ўзига хослиги экспериментал тарзда кўрсатилган ва назарий жиҳатдан асосланган.²⁰Сафронов Сергей Борисович 2008 Тамбов текислигининг шимолидаги шароитлар учун, иккита мисолда ер усти ва ер ости намлиги бўлган тупроқларда, гидроморфизм даражасининг элементларнинг умумий таркибининг профил тақсимотига таъсири биринчи марта ўрганилган, гумуснинг фракциянал таркиби, алмашинадиган катионлар таркиби, асосий озиқ моддаларнинг таркиби, фосфорнинг фракцианал таркиби ўрганилган. Тупроқнинг асосий кимёвий хоссаларига тупроқнинг сиртидан намланиш ва тупроқнинг остидан намланиши ҳар хил таъсир кўрсатиши исботланган. Тупроқнинг гидроморфизм даражаси, биринчи навбатда, ортштейнлардаги Fе ва Мn нисбатига таъсир қилиши, намланиш типи эса сиртдан намланиш ёки ер остидан намланиш, органик ва минерал фосфорнинг турли фракциялари нисбатига таъсир қилиши аниқланган. Ер усти горизонтларида фосфор ва темирнинг ҳаракатчан шакллари таркибининг динамикаси ўрганилган. Сиртдан тупроқ намланганда, баҳорда мобил фосфор таркибининг кўпайиши, тупроқ остидан намланадиганда эса черноземга ўхшаш тупроқларида кўчма фосфор таркибидаги баҳорги ўсиш билан бир қаторда, калций фосфатларининг ҳаракатчанлигининг ошиши ёз фаслида ҳам кузатилган.
²¹ Волохина Вера Петровна 2013, Биринчи марта Тамбов пасттекислиги шимолидаги ётқизиқлардаги тупроқларнинг агрофизик хусусиятлари, сув режими ва ерларнинг маҳсулдорлиги,тупроқларнинг морфологик ва кимёвий хусусиятлари ўрганилган. Глейланишнинг тупроқларнинг профилини фарқлашига, темир бирикмаларининг турли шакллари таркибига, органик моддаларнинг сифат таркибига ва фосфорнинг фракционал таркибига таъсири аниқланган.Карбонат ва темир-марганец тугунларининг макро ва мезоморфологик хусусиятлари ва кимёвий таркиби ўрганилган.Тўқ кулранг тупроқларнинг гидрологик режими ва агроэкологик ҳолатини баҳолашда тугунларнинг диагностик аҳамияти аниқланган.²² Биринчи марта модел тажриба шароитида гелланиш ва сулфатредуктазанинг сувнинг турғун ва турғун ювиниш режимлари фонига таъсири ҳамда узоқ вақт давомида (3 йил) глейланишнинг тупроқ ҳосил қилувчи жинсларга таъсирини ўрганган.Оксидланиш-қайтарилиш потенциалининг динамикаси, лизиметрик сувларнинг pH даражаси, тупроқ ҳосил қилувчи жинслардан темир ва алюминийни олиб чиқиб кетилиши ӯрганилган.Турли генезисдаги тупроқ ҳосил қилувчи жинсларнинг қаттиқ фазасининг кимёвий ва физик-кимёвий хоссаларининг ўзгаришини ўрганиш ишлари олиб борилган. Модел тажрибанинг давомийлиги уч йил бўлган.²³Стрелкова Вера (2006). Биринчи марта Рассия жанубининг тупроқларининг сув ва туз эритмалари билан намланишга барқарорлиги ҳақидаги маълумотлар олинган. Черноземлар ва бошқа тупроқларнинг сув босиши ва шўрланишига тупроқ биотаси ва биологик фаоллигининг жавобида бир қатор қонуниятлар топилган ва гидроморфизм жараёнларининг биоиндикаторлари ўрнатилган.
²⁴Кандошова Карина Андреевна (2016), биринчи марта моделлаштирилган тажрибада Россиянинг жанубидаги тупроқларнинг кучли намланиши ва намланиш билан боғлиқ деградация жараёнларига чидамлилиги тўғрисидаги маълумотлар олинди. Тупроқнинг ботқоқланиш ва глейланиш даврида экологик ва биологик хоссаларининг ўзгаришида бир қатор қонуниятлар топилган. Барча моделлаштирилган жараёнлар учун биоиндикаторлар ўрнатилган.²⁵Гинзбург Татьяна (2009). Ушбу илмий ишда тупроқларнинг асосий хусусиятлари, турли даражадаги гидроморфизмдаги черноземга ўхшаш подзолик тупроқларни аниқ ташхислаш устида тадқиқотлар олиб борилган. Ишда гидроморфизм даражасини баҳолашнинг турли мезонлари ишлаб чиқилган ва энг муҳим мезонлари тупроқни агроекологик баҳолаш учун тавсия этилган.²⁶ Каменной дашт ҳудудида шароитида биринчи марта гидроморфизмнинг ривожланиши, ўзаро боғлиқ бўлган топографик тупроқ қаторларининг, жумладан, автоморф, ярим гидроморф ва гидроморф типларнинг генетик хусусиятлари ва туз таркибини ўрганиб, куйидаги хулосага келган. Қўшни ландшафтлар шароитида битта катена тупроқлари турли хил гранулометрик таркиби ва ил зарраларининг профил бўйлаб тарқалиши билан тавсифланган. Тупроқ намлигининг ошиши билан ил фракциясининг профил бўйлаб тақсимланиши янада бир текис бўлиши, бу гидроморфизмнинг диагностик кўрсаткичи бўлиб хизмат қилиши мумкинлиги айтилган.