Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti ingliz tili grammatikasi va til amaliyoti
BIRINCHI BOB. HOZIRGI ZAMON TILSHUNOSHLIGIDA ERGASH
Download 0.77 Mb. Pdf ko'rish
|
ingliz va ozbek tillarida sabab ergsh gapli qoshma gaplarning lingvokulturologik jihatlaring qiyosiy tahlili va ularni tarjima qilish hamda oqitish muammolari
BIRINCHI BOB. HOZIRGI ZAMON TILSHUNOSHLIGIDA ERGASH
GAPLI QO’SHMA GAPLAR NAZARIYASI. 1.1. Hozirgi zamon tilshunosligida qo’shma gaplarga turlicha yondashuvlar.
Tildagi fikr ifodalashga xizmat qiluvchi sintaktik shaklining eng yuqori va murakkab pog`onalaridan biri qo‟shma gap hisoblanadi.
Uning murakkabligi shundaki, sodda gap birgina konstruktiv birlikdan- yadrodan tashkil topgan bo‟ladi, birgina konstruktiv markazga ega bo‟ladi. Qo‟shma gapda esa bir-biri bilan uzviy ravishda bog‟langan bir necha kostruktiv markaz bo‟ladi. Shuning uchun ham qo‟shma gap sintaktik birlikning eng yuqori shalkidir [5; 5].
Mazmuni, grammatik tuzilishi hamda intonatsiyaga ko`ra bir butunlikni tashkil etgan, turli xil grammatik va lеksik vositalar yordamida birikkan tuzilmalar qo`shma gap dеyiladi [26; 280].
Demak, qo‟shma gap til sintaktik sathining eng oliy birligi bo‟lib, sodda gaplardan eng avvalo mazmun sig‟imining kattaligi, mazmuniy-sintaktik tuzilishining o‟ziga xosligi, murakkabligi bilan farqlanadi. Albatta, har ikki gap turi – sodda gap ham, qo‟shma gap ham muayyan hukm ifodachisi sifatida mavjud bo‟lsada, tilning kishilar o‟rtasida aloqa vositasi bo‟lishday eng muhim vazifasi bevosita gaplarda namoyon bo‟lsada, sodda va qo‟shma gaplar tuzilishi va mazmuniy tarkibi hamda bu tarkibni yuzaga keltiruvchi uzvlar munosabati ularning -har birida o‟ziga hosdir. Agar sodda gap va qo‟shma gap orasidagi munosabatlar mantiq fani nuqtai nazaridan o‟rganisa, sodda gaplarda asosan sodda hukm, qo‟shma gaplarda esa murakkab hukm ifodalanishi yaqqol ko‟zga tashlanadi [23; 178].
Qo`shma gap komponentlarining munosabati turlarini o`rganish XX asrning yigirmanchi yillarida tilshunoslik fanida asosiy mavzulardan biri bo`ldi
10
va bu sohada tilshunoslarning olib borgan ilmiy izlanishlari masalaning mohiyatini ochib berishda katta ahamiyatga egadir.
Qo‟shma gaplarni o‟rganishda ayniqsa, M. Asqarova, G‟. Abdurahmonov, A.Berdialiyev, A. Nurmonov singari o‟zbek tilshunoslarining va B.Ilish, M. Y.Blox, S. Haymovich, B. I.Rogovskaya, L. S. Barxudarov, N. A. Kobrina, E.A. Korneyeva kabi jahon tilshunoslarining olib borgan ilmiy tadqiqotlari alohida diqqatga sazovordir.
Qo`shma gap ikki yoki undan ortiq sodda gaplarning mexanik tarzdagi birikuvini emas, balki muayyan kommunikativ vazifa bajarilishi uchun xizmat qiluvchi shakliy va mazmuniy butunlikni tashkil etadi. Shu bois qo`shma gap o`ziga xos murakkab shakl, ma`no hamda ohang butunligi mahsuli sanaladi [40].
Qo‟shma gapning bir butunliligi M.Asqarova tomonidan quyidagicha izohlanadi: “Qo‟shma gap tarkibidagi bir butunlik, grammatik yaxlitlik uning tarkibidagi qisimlarning har jihatdan birikkan bo‟lishi orqaligina tug‟uladi: u qisimlarining o‟zida bunday butunlik yo‟q - ular to‟la ma‟noda mustaqil emas. Demak, qo‟shma gapning ichidagi qismlarini - mazmunan bir-biriga bog‟langan sodda gaplarni alohida-alohida ajratib olgan vaqtimizda, ular to‟liq mustaqilligini ifodalay olmaydi: ulardagi mazmun o‟zaro bog‟langan bo‟ladi, birining mazmuni boshqasi bilan birga olingandagina to‟liq va aniq anglashiladi.” [5; 5].
Muallifning bu fikrini quyidagi misol orqali taxlil qilishimiz mumkin.
Download 0.77 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling