Zamonaviy iqtisodiy

 
 
37

---

2. Ayirboshlash tenglamasi 
 
M. Fridmen kontseptsiyasi garchi o’ziga xosligi bilan ajralib tursa 
ham, u pulning miqdoriy nazariyasiga asoslanadi. Pulning miqdoriy 
nazariyasiga ko’ra, pul miqdori bilan baholar darajasi o’rtasida bevosita 
bog’liqlik mavjud, baholar muomaladagi pul miqdori bilan aniqlanadi, 
pulning sotib olish qobiliyati esa baho darajasiga bog’liq. Pul massasi 
ko’paysa, baholar o’sadi, va aksincha, pul massasi kamaysa, baholar 
pasayadi, ya’ni boshqa barcha sharoitlar bir xil  bo’lganda tovarlarning 
baholari pul miqdori-ga mutanosib tarzda o’zgaradi. 
Tovar aylanishini ta’minlovchi naqd pul taxminan bir yil-lik 
daromadning o’ndan bir qismini tashkil etadi, deb faraz qilaylik. 
Boshqacha aytganda, pul yiliga o’n marta aylanadi. Pul bir yilda 10 
marta aylansa, unda misol uchun 10 mln. so’mlik bir yillik daromadni 
(mahsulotni) sotish uchun muomalada 1 mln. so’m bo’lishi kerak. Agar 
muomaladagi pul miqdori 1 mln. so’mdan 2 mln. so’mga ortsa, unda 
(boshqa shartlar o’zgarmagan holda) baholar ham ikki barobar oshadi. 
Bunday bog’liqlik, ya’ni muomaladagi pulning miqdori bilan 
mamlakat doirasida sotilgan tovar va xizmatlarning umumiy miqdori 
o’rtasidagi bog’liqlik Irving Fisherning ayirboshlash tenglamasida 
ifodalanadi:  
 
M • V = P • Q 
 
bu erda, M – pul miqdori; V – muomaladagi pulning aylanish tezligi; R 
– baholar darajasi; Q – ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarning 
miqdori. 
Tenglamaning chap tomonidagi M • V jami ishlab chiqarilgan 
tovarni sotib olishga ketgan xaridorlarning umumiy sarflarini va pulning 
aylanish tezligini bildirsa, o’ng tomonidagi P • Q esa, ushbu 
ayirboshlanadigan tovarlar miqdori va baholar darajasini bildirdi. Agar 
M • V bir yilda ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotlarga sarflangan 
umumiy xarajatlar bo’lsa, unda u nominal sof milliy mahsulotga (SMM) 
teng bo’lishi kerak, ya’ni SMM = P • Q. 
Ayirboshlash tenglamasi funktsional bog’liqliklarni ancha aniq 
tasavvur etishga imkon beradi. Agar pul massasi ortsa yo (R) baholar, yo 
(Q) ishlab chiqarish miqdori o’zgaradi. 
Klassiklar muomaladagi pulning aylanish tezligi (V) , va ishlab 
chiqarilgan mahsulotlar miqdori (Q) pul massasi (M) o’zga-rishiga 
bog’liq emas deb hisoblaganlar. Ularning fikriga ko’ra, ishlab 
 
38

---

chiqarishning real miqdori davlatning mehnat resurslari holati bilan, 
ishlab chiqarish  quvvatlari bilan aniqlanadi, pul-ning aylanish tezligi 
esa ishchilarga har yili to’lanadigan ish haqi miqdoriga o’xshash omillar 
bilan ifodalanadi. 
Monetaristlar juda ko’p amaliy materiallarga asoslangan  holda (bu 
haqida yuqorida aytib o’tildi) pul taklifi nominal SMM ishlab 
chiqarishda hal qiluvchi omil hisoblanadi, deb xulosa qiladilar.