Zamonaviy iqtisodiy

3. Pulga bo’lgan talab va taklif 
 
Kishi bozor iqtsodiyoti sharoitida o’z boyliklarini har xil 
shakllarda (pul, qimmatli qog’ozlar, er uchastkasi, ko’chmas mulk va 
boshqa ko’rinishlarda) saqlashi mumkin. Har kim o’z boyligini 
ko’paytirishga va aynan qaysi shaklda saqlash maqsadga muvofiq 
kelishiga intiladi. 
Boylikning bir qismini pul shaklida ushlab turish maqsadga 
muvofiq. Negaki pul likvidli, unga har qanday tovar sotib olish mumkin. 
M.Fridmen bo’yicha, pulga bo’lgan talab nafaqat moliyaviy 
aktivlardan keladigan daromadlarga, balki daromad keltirishi mumkin 
bo’lgan boshqa boylik shakllariga ham bog’liq. 
M.Fridmen boylikning beshta asosiy shakllarini ajratib ko’rsatib 
beradi: pullar, obligatsiyalar, aktsiyalar, moddiy ne’mat-lar, inson 
kapitali. Bir shakldagi boylikning qimmati oshishi, ikkinchisining 
pasayishi mumkin. Shu bois, boylik shakllarining almashtirib turilishi, 
ulrani sotish va sotib olish operatsiyalari doimo bo’lib turadi. Odamlar 
o’z boyliklarini ancha likvidli aktiv – pul shakllarida ushlab turishga 
harakat qiladilar. Pulga egalik qilish o’z-o’zidan daromad olib kelmaydi. 
Pul zaxirasi, bir tomondan, kundalik xarajatlar uchun kerak bo’lsa, 
ikkinchi tomon-dan, aktivlarni pul shaklida saqlash muqobil daromad 
olish imko-niyatini yo’qotadi. Yostiqning tagida, sandiqning tagida 
yotgan pul-lar ularning egalarini obligatsiyalarni sotib olish, tadbirkor-
likka pul qo’yish va boshqa yo’llar bilan daromad topishdan mahrum 
etadi. 
Keynschilardan farqli ravishda, monetaristlarning tasdiq-lashicha, 
pulga bo’lgan talab asosan ayirboshlash ehtiyojlari, bosh-qacha 
aytganda, transaktsion sabablar bilan aniqlanadi. Savol tug’iladi: 
odamlar o’z aktivlarining qancha qismini likvidli shaklida ushlab 
turishlari kerak? M.Fridmen bo’yicha, tovar va xizmatlarni sotib olish 
uchun zarur bo’lgan qismini. Kassa zaxira-sisiz bo’lishi mumkin emas, 
lekin kassada kamroq pul saqlash maq-sadga muvofiqdir. Agar kassada 
 
39

---

pullari ko’payib ketsa, odamlar ularni ko’proq foiz yoki foyda 
keltiradigan aktivlarga aylan-tiradilar. 
Agar baholarning (inflyatsiya) oshishi kutilsa, pulga talab 
kamayadi, aksincha, baholarning pasayishi kutilsa, pulga bo’lgan talab 
kuchaydi. Pulga bo’lgan talab foizga ham bog’liq. Foiz osh-ganda pulga 
talab pasayadi. Lekin pulga bo’lgan talab nafaqat foiz stavkasiga, balki 
M.Fridmen bo’yicha, boshqa aktivlarning daro-madlariga nisbatan 
pulning me’yorli foydaliligi ham bog’liq. Uning me’yorli foydaliliga 
qancha yuqori bo’lsa, pul talabi ham ko’payadi. 
Pulning muomaladagi miqdori uning taklifini bildiradi. Pul taklifi 
ancha o’zgaruvchan bo’ladi, u iqtisodiy omillar bilan aniqlanmaydi, 
balki tashqi ta’sirdan yuzaga keladi. Pul taklifi markaziy bank 
tomonidan, tijorat banklari beradigan kreditlar miqdori, qimmatli 
qog’ozlar oldi-sotdisi bilan tartibga solinib turiladi. Pulga bo’lgan talab 
va pul taklifi monetar muvozanatni yuzaga keltiruvchi asosiy vositalar 
hisoblanadi. Bunda muvozanat ajralgan holda shakllanmaydi. Pul 
sektoridagi muvozanat tovar sektorida bo’ladigan jarayonlar bilan uzviy 
bog’langan. 
Pul taklifidagi o’zgarishlarning YaIM bo’lgan ta’sirini monetaristlar va 
keynschilar har xil tushuntiradi. Keyns bo’yicha, pul-kredit siyosati (pul 
miqdorining o’zgarishi) asosida foiz stavkasi yotadi, u investitsiyaga va yalpi 
talabga ta’sir etuvchi asosiy omil sifatida qaraladi. Shu bilan birga u foiz 
stavkasi rolini juda oshi-rib yubormaslik kerakligini qayd qilib o’tadi. 
Bundan tashqari, foiz stavkasining pasayishi investitsion talabning doimo 
o’sishini kel-tirib chiqarmaydi (“investitsion tuzog’i” sababli), pul 
massasining ko’payishi esa foiz stavkasining pasayishini keltirib 
chiqarmasligi mumkin (“likvidlik tuzog’i” sababli). 
Monetar nazariyada pul talabi va taklifi asosiy hisob-lanadi. Ular 
tovarlarga va investitsiyalarga bo’lgan talabni pul oqimi (pul miqdori 
massasi)ga bog’lab tushuntiradi. Pul massasining bir oz ko’payishi tovar 
va xizmatlarga bo’lgan talabni oshiradi, lekin pul talabining me’yordan 
oshib ketishi baho-larning oshib ketishiga olib keladi. Shuning uchun 
iqtisodiyotni tartiblovchi dastak sifatidagi baho mexanizmining amal 
qilishi-ga halaqit bermaslik kerak.