Zamonaviy iqtisodiy

4 – mavzu. Institutsionalizm 
 
R E J A : 
 
1. Institutsionalizmning kelib chiqishi va undagi yangi rahnamolar 
2. Urushdan keyingi institutsionalizm (XX a. 40-70 y.): 
 
a) “yangi industrial jamiyat” kontseptsiyasi; 
 b) 
konvergentsiya 
kontseptsiyasi; 
 
v) “xalq kapitalizmi”; 
 
g) “industrial jamiyatdan keyingi jamiyat”; 
 
d) iqtisodiy o’sish bosqichlari. 
 
1. Institutsionalizmning kelib chiqishi va undagi yangi 
rahnamolar  
 
 
XIX asrning oxiri XX asrning boshida yuzaga kelgan konkret-
tarixiy sharoit ta’sirida AQSh ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan dunyoda eng 
rivojlangan mamlakatga aylandi. Aynan Amerikada birinchi bo’lib erkin 
raqobatga asoslangan iqtisodiyotning mono-polistik iqtisodiyotga o’tishi 
bilan bog’liq bo’lgan muammolar ancha keskin shaklda namoyon bo’la 
boshladi. Bu AQShda ilk bor antimonopol chora-tadbirlarning ishlab 
chiqilishiga, ularning XIX asrning oxirida mamlakatda qo’llanilishiga 
asosiy sabab-lardan biri bo’ldi. Keyinchalik dunyodagi barcha 
rivojlangan mam-lakatlar bunday chora-tadbirlardan keng qo’llana 
boshladi.  
XX asrning boshida AQSh iqtisodchi-olimlari iqtisodiyotda 
kuchayib borayotgan monopolistik tendentsiyalarni tahlil qilgach va o’z 
mamlakatining «antitrest» siyosatiga  ta’sir ko’rsatgach, iqti-sodiyot 
ustidan ijtimoiy nazorat qilish kontseptsiyasiga asos soldi. Ularning 
nazariyasi hozirgi kunda iqtisodiy fanda ijtimoiy institutsional yoki 
oddiy qilib aytganda institutsiona-lizm deb ataluvchi yangi yo’nalishni 
boshlab berdi.  
«Institutsionalizm» atamasi asosida «institut» tushunchasi yotadi. 
Institut institutsionalistlar tomonidan jamiyatning rivojlanishda asosiy 
kuch sifatida ko’riladi. Institutsionalizm tarafdorlari «institut»larga har 
xil kategoriya va tushunchalarni masalan, davlat, oila, tadbirkorlik, 
monopoliyalar, xususiy mulkchilik, kasaba uyushmalari, huquqiy 
qoidalar, din, axloq va shu kabilarni kiritadilar. 
Institutsionalizm – bu ma’lum ma’noda iqtisodiy nazariya-dagi 
yangi klassik yo’nalishga muqobil nazariyadir. Agar yangi klassiklar 
 
45

---

A.Smitning bozor xo’jaligi mexanizmining takomil-lashganligi va 
iqtisodiyotning o’zini-o’zi tartiblashi to’g’risidagi tezisiga va «sof 
iqtisodiy fan» ga amal qilsalar, institutsio-nalistlar  esa moddiy omillar 
bilan birga iqtisodiyotning harakatlantiruvchi kuchi deb ruxiy, 
ma’naviy, huquqiy va boshq omillarni ham hisoblaydilar. Boshqacha 
aytganda, institutsiona-lizm o’zi tahlil qiladigan predmet sifatida 
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning ham iqtisodiy, ham noiqtisodiy 
muammolarni ilgari surdi. Bunda tadqiqot ob’ekti institutlar – birlamchi 
yoki ikkilamchi turlarga ajratilmaydi va bir-birlariga qarshi qo’yil-
maydi. 
T.Veblen – institutsionalizm asoschisi. Institutsionalizm-ning 
vatani AQSh, uning asoschisi Torsteyn Veblen (1857-1929) 
hisoblanadi. Zamonaviy institutsionalizm yo’nalishining dast-labki 
ko’rinishlari T.Veblenning «Bekorchi sinf» nazariyasi asarida izohlab 
berilgan. 
Mazkur kitob muallifining fikriga ko’ra, iqtisodiy naza-riya bilan 
iqtisodiy reallik o’rtasida juda katta uzilish mavjud. Birinchisi, 
garmoniyaga (muvozanatga) asoslanadi, ikkinchisida uzluksiz 
evolyutsiya sodir bo’ladi, yashash uchun keskin kurash ketadi. 
Buyumning foydaliligi va unga erishishning qiyin va mushkul-ligini 
doimo taqqoslab boruvchi «iqtisodiy odam» modeli shak-shubxasiz 
eskirdi. Haqiqatda esa insonning xatti-harakati juda ko’p omillarga 
ko’pincha ichki qarama-qarshiliklarga bog’liq. Taqlid qilishga va 
raqiblikka bo’lgan tug’ma moyillik bilan birga, uning xatti-harakatiga 
an’ana, axloq, urf-odat, shuningdek, obro’ga bo’l-gan intilish juda kuchli 
ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun iqtiso-diy tahlil qilishda har xil 
«institutlarni» (ular yuqorida ko’rib chiqildi) hisobga olish zarur. 
T.Veblenning fikriga ko’ra, alohida sub’ektlarning xatti- harakatini 
emas, balki kasaba uyushmalarining, siyosiy partiyalar-ning ish 
harakatini o’rganish kerak. Iqtisodiy nazariya bilan iqtisodiy 
sub’ektlarning asosiy unsurlari (er egalari, ishchilar, kapitalistlar va 
injener - texnik ishchilar) o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni aniqlash 
muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiyotda ular-ning roli har xildir. 
Bozor xo’jaligi amal qilishining dastlabki bosqichida hoki-miyat 
va mulk tadbirkorlar qo’lida bo’ladi. Oldin yagona bo’lgan bu sinf 
keyinchalik kapital egalariga va ishlab chiqarishni tashkil etuvchilarga 
ajraladi. Kapital egalarini faqat o’z kapitallariga keladigan foyda 
qiziqtiradi, ular o’z kapitallarini ishlab chiqa-rishga qo’ymaydilar, balki 
faqatgina kreditga beradilar. Ular-ning daromad manbai bo’lib real 
 
46

---

sektor emas, balki moliya soha-sida aylanib turuvchi qimmatli qog’ozlar 
hisoblanadi. Bu ma’noda kapital egalari bekorchi sinfni tashkil etadi. 
Ishchilar, shuning-dek, ishlab chiqarishni tashkil etuvchilar va texnik 
mutaxassislar unumli sinf hisoblanadilar, ular o’z kapitallariga ega emas 
va be-korchi sinf kreditga qo’ygan vositalardan foydalanib ish yurita-
dilar. 
Bekorchi sinfning hukmronlik mavqei butun bir iqtisodiyot-ning 
amal qilishida kredit rolining haddan tashqari oshib keti-shiga olib 
keladi. Kapitalning anchagina qismi chayqovchilik maq-sadlarga 
foydalaniladi va ishlab chiqarishni rivojlantirishga yo’naltirilmaydi. 
Kredit inflyatsiyasi vujudga keladi, uning orqa-sidan ssudani zudlik 
bilan qoplash talabi zarurligi kelib chiqa-di. Natijada ommaviy 
bankrotlik va turg’unlik yuzaga chiqadi, ular o’zining davom etishi 
muddati bo’yicha iqtisodiy yuksalish davri-dan ancha ortib ketadi. 
Bekorchi sinf bilan unumli sinf o’rtasidagi antagonizmning 
echilishi shunga olib keladiki, hokimiyat texnokratlar qo’liga o’tadi. 
Kapitalga bo’lgan mulkchilik aktsionerlik shaklini oladi va shu bilan 
xususiy mulk bo’lishdan to’xtaydi. 
Institutsionalizmdagi rahnamolar. Institutsionalizm yo’na-lishiga yangi 
hayot bag’ishlagan Amerika iqtisodchilari Jon Kommons (1862-1945) va