Zamonaviy iqtisodiy

uslublari bo’yicha bir-biridan farq qiladi. Birin-chi xo’jalik tipida 
buyruq berishga, o’z hukmini o’tkazishga hech kimning haqi yo’q. 
Ikkinchisida – barcha qarorlar yuqoridan qabul qilinadi. Demak, o’z-
o’zidan yuzaga kelish holatlari bo’lmaydi. 
 
V.Oykenning keyinchalik qayd qilishicha, real voqelikda bunday 
ideal xo’jalik tiplari amal qilmaydi. Shuning uchun “xo’jalikning ideal 
tipi” tushunchasi bilan birga, u iqtisodiy hayotda doimo amal qiladigan 
“xo’jalikning real tipi” tushun-chasini kiritadi. 
 
Lekin har xil iqtisodiy tizim xo’jalikning ideal tipiga intiladi. Bu 
erda xo’jalik tiplari nima bilan aniqlanadi degan savol tug’iladi? Buning 
sababi, V.Oykenning fikricha, mamla-katning milliy-mintaqaviy 
xususiyatlariga, ya’ni an’ana, urf-odat, ahloq, din, madaniyat darajasi, 
odamlar ongining shakllani-shi va shu kabilardan kelib chiqadi. 
Boshqacha aytganda, xo’jalik tiplari xalqning o’z tanloviga bog’liq. 
V.Oykenning fikriga ko’ra, ibtidoiy jamoa, quldorlik, feodal er egaligi, 
totalitar davlat-lar, shu jumladan, sotsialistik iqtisodiyot markazdan 
boshqarila-digan xo’jalikka intiladi. Xalq qancha madaniylashgan 
bo’lsa, u shuncha markazlashmagan iqtisodiyotni tanlaydi. 
 
Bunday vaziyatda davlat o’zini qanday tutishi kerak? Neoklas-
siklar nuqtai nazariga ko’ra, bozorni tanlash – tabiiy jarayon, chunki ular 
iqtisodiyotning faqat bir tipini - erkin bozor xo’ja-ligini tan oladi. 
V.Oyken bo’yicha esa, insoniyat uchun iqtiso-diyotning ikki tipi tabiiy; 
markaziy-boshqaruv xo’jaligi o’zining amal qilishida hatto ancha uzoq 
tarixiga ega. Shuning uchun, xalq-ning xo’jalik tipini tanlashida davlat 
uning istagiga quloq soli-shi, ijtimoiy institutlarni tashkil etishda yordam 
 
60

---

berishi kerak. Masalan, agar bozor bo’lmasa, bozorni tashkil etish. 
Keyin davlat bir chetga chiqib turishi va bozor ishtirokchilarining o’yin 
qoida-larini kuzatib borishi kerak. Bu erda neoliberallar futbol 
komandasini misol tariqasida ko’rsatadi. Ularning nuqtai naza-riga 
ko’ra, davlat – bu futbol hakami, neoklassiklar esa davlatni hakamsiz 
ko’cha futbol komandasiga o’xshatadi. 
 
Neoliberal yo’nalishning keynschilik va neoklassik yo’nalish bilan 
o’xshashlik tomoni bo’lsa-da, ulardan farq qiladi. Neoli-beralizm – 
iqtisodiyotni tartiblash variantlaridan biri, ammo keynschilikka nisbatan 
tabiiy bozor mexanizmini ko’proq qo’llab-quvvatlaydi. 
 
Neoliberallar fikriga ko’ra, ular iqtisodiy tizimni tanlash 
to’g’risidagi ta’limotni shakllantirdi. Agar neoklassiklar sotsialistik 
tizimni ko’zi bog’langan, ertami-kechmi o’raga qo’lab tushadigan tizim  
sifatida tarixning qisqa muddatli xatosi deb hisoblangan bo’lsalar, 
neoliberallar esa, markaziy-boshqaruv xo’jaligini iqtisodiyotning tabiiy 
varianti deb hisoblaydi. U (iqtisodiyot) istibdod tartibotidan kelib 
chiqqanku (Rossiyada – podshoh, Sharq xalqlarida – xon v b.). Shuning 
uchun neoliberallar fikriga ko’ra, markaziy-boshqaruv xo’jaligi 
tarixning xatosi hisoblanmaydi, balki uzoq tarixga ega, o’zida erkin 
tadbirkorlik unsurlarini, albatta, mujassamlashtiruvchi qonuniyatli 
jarayon hisoblanadi.