Zamonaviy iqtisodiy

“Mahsulotning hayotiy tsikli nuqtai nazaridan ko’rilgan xalqaro 
investitsiyalar va xalqaro savdo” maqolasida e’lon qilingan. 
AQSh eksport tuzilmasini tahlil qilish natijalari mazkur 
nazariyaning yaratilishiga bevosita turtki bo’ladi. Tahlil natijalari jahon 
bozorida raqobatbardoshlik asosini tashkil etuvchi tarmoqlar 
majmuining o’zgarib turishini ko’rsatib berdi. XX asr boshiga kelib 
bunday tarmoqlar jumlasiga to’qimachilik va o’rmontexnik sanoati, qora 
metallurgiya, mashinasozlik kiritilgan. 30-chi yillarning oxiriga kelib 
tarmoqlar majmui va tartibi o’zgardi (birinchi o’ringa mashinasozlik 
chiqdi, oziq-ovqat sanoati ilg’or ekport qiluvchi tarmoqlar qatoriga 
qo’shildi), 60-chi yillarning boshiga kelib esa, transport vositalarini, 
asbob-uskunalarni, kimyoviy tovarlarni, elektr uskunalarini va boshqa 
mashinalarni ishlab chiqarish tarmoqlari Amerikaning asosiy eksport 
qiluvchi tarmoqlari majmuini tashkil etdi. 
Urushdan keyingi tashqi savdo tuzulmasi tahlili natijalari eksport 
tarmoqlarida ilmsig’imli mahsulotlarni ishlab chiqaradigan 
tarmoqlarning roli ortib borayotganligini aniqlab berdi. Shu sababli 
“ilmsig’imli tarmoqlar” atamasi kiritilidi. Hozir ilmsig’imli tarmoqlar 
oldingi qatorga ko’tarildi va ular mamlakatning jaxon bozorida raqobat 
 
88

---

qudratini belgilab bermoqda.  
“Ilmsig’imli” atamaning muomilaga kiritilishi ishlab chiqarish 
omillari to’g’risidagi tushunchani qayta ko’rib chiqishni taqozo etadi. 
Ilmsig’imli mahsulot - mehnat sig’imli mahsulotning o’zgargan 
shaklidan boshqa narsa emas. Ko’pchilik ilmiy – texnik xodimlari 
(barcha yollanma ishchilarning 50 foiziga yaqini) ish haqining 
 
yuqoriligi va ko’p sonli  yuqori  malakali ishchilarining mavjudligi 
tufayli ilmsig’imli mahsulotlarni ishlab chiqarishdagi umumiy sarflarda 
ishchi kuchiga to’g’ri keladigan sarflar hissasi ham yuqori. Bundan 
tashqari turli ishlab chiqarish bosqichlarida xar bir yollanma mehnat 
egasining hissasi xam har xil bo’ladi. Demak, mehnat omilini tarkibiy 
tuzilishi jixatdan bir xil deb qaragan Xeksher-Olin nazariyasini qo’llash 
xatodan xoli emas. Shu bois “mahsulotning hayotiy tsikl” nazariyasi 
mualliflari mehnatni bir qancha turlarga ajratadi: yuqori malakali 
mehnat, boshqaruv mehnati, malakasiz mehnat va b. Shunday qilib, ikki 
omilli model ko’p omilga aylandi, ya’ni kapital omili bilan birga 
mehnatning har xil turlari amal qiladi. 
Har bir omilni axamiyatining o’zgarishiga muvofiq ravishda ishlab 
chiqarishning uch fazaga (ular “mahsulotning hayotiy tsikl”iga mos 
tushadi) bo’linishi mazkur nazariyaning kelib chiqishiga yana bir sabab 
bo’ldi.