Zamonaviy iqtisodiy

T.Balog, frantsiyalik F.Perru, braziliyalik S.Furtado, amerikalik 
U.Lyuis va Xirshmanlar ham ilgari surgan. 
Bu iqtisodchilarning qiyosli ustunlik nazariyasiga tanqidi 
qarashlari asosan uning metodologiyasiga qaratilgan. Ularni mazkur 
nazariyadagi ikkita jihat qanoatlantirmagan. 
Birinchidan, qiyosli ustunlik nazariyasi muvozanatlik printsipi 
asosida qurilgan. Uning tarafdorlari tadqiqotida iqtisodiy jarayonlar 
mayatnik harakatiga o’xshatiladi, ya’ni muvozanat kuchlarining 
buzilishi ertami, kechmi uning avvalgi yoki ancha yuqori darajada qayta 
tiklanishi bilan tugallanadi. Haqiqatda esa unday emas, deb hisoblaydi 
yuqorida ko’rsatilgan iqtisodchilar va muvozanatlik yondashuviga 
kumulyativ (harakatning bir tomonga yo’naltirilishi) printsipini qarshi 
qo’yadi. “Agar bir omil o’zgarsa, - deb yozadi G.Myurdal, - unda 
ikkinchi bir omilda albatta o’zgarish bo’ladi. Natijada o’zaro ta’sir 
ko’rsatishning kumulyativ jarayoni kuchaydi... yoki qandaydir bir 
omilning o’zgarishi, qanday sababdan bo’lishidan qat’iy nazar, 
 
90

---

kumulyativ samaraning yalpi ta’siri tufayli barcha tizimni muayyan 
yo’nalishda harakatga keltiradi”. Boshqacha qilib aytganda, buzilgan 
muvozanat avtomatik tarzda qayta tiklanmaydi, balki namuvozanatlikni 
kuchaytiruvchi va tizimda sifat o’zgarishiga olib keluvchi kuchlarni 
kelitirib chiqaradi. 
T.Balogning “Teng huquqli bo’lmagan sheriklar” asarida 
nomuvozanatlikning kuchayishi to’g’risida so’z yuritiladi. Unda xalqaro 
savdo jarayonida rivojlangan va qaloq mamlakatlar o’rtasidagi 
uzulishning kuchayib borishi, bunday savdo ishtirokchi mamlakatlar 
iqtisodiyotini o’zaro to’ldirib borishiga ta’sir ko’rsatmasligi, balki 
daromadlar va resurslarni jamg’arish va taqsimlash imkoniyatlaridagi 
kumulyativ tengsizlikning kuchayishini kelitirib chiqarishi ko’rsatib 
beriladi. Garchi xalqaro savdo natijasida jahon daromadlari ko’payib 
borishi mumkin bo’lsa-da, shunga qaramay,  kambag’al hududlarning 
qoshshoqlashuvi kuchayib bormoqda.   Ancha rivojlangan 
mamlakatlarga kelsak, savdo ularning resurslarini ko’paytirib, 
ustunligini yana ham oshirmoqda. 
T.Balogning  mulohazalarini mantiqan oxiriga etkazgan S.Furtado 
hisoblanadi. Uning fikriga ko’ra, xalqaro iqtisodiy munosabatlarda 
tengsizlik huquqi shu darajaga borib etdiki, rivojlanayotgan 
mamlakatlarni xo’jalik sub’ektlari sifatida gapirish biron ma’no kasb 
etishi qiyin. Xalqaro milliy korporatsiyalarning paydo bo’lishi bilan 
qoloq mamlakatlar o’z mohiyatiga ko’ra iqtisodiy suverenligini 
yo’qotdi, jahon kapitalistik xo’jaligining “qaram podsistemasiga” 
aylandi. Furtado qayd qilib o’tganidek: “Qoloq iqtisodiyotda rivojlanish  
ko’pincha xorijiy korxonalarning keng tarqalishiga bog’liq bo’ladi va 
shu ma’noda bunday rivojlanish “xalqaro” hisoblanadi. Ushbu xorijiy 
korxonalarning faoliyati ko’rilayotgan podsistema tashqarisida qabul 
qilinadigan qarorlarga asoslanadi”. 
Qiyosli ustunlik nazariyasi metodologiyasi tanqidining  ikkinchi, 
asosiy yo’nalishi iqtisodiyotning ijtimoiy o’lchamiga qaratilgan. Xalqaro 
mehnat taqsimotining neoklassik kontseptsiyasi tarafdorlarli ham, 
“mahsulotning hayotiy tsikl” nazariyachilari ham xo’jalik yuritishning 
ijtimoiy masalalarini nazardan chetda qoladirishgan. Ijtimoiy masalalar 
esa, tanqidiy yo’nalish vakillarining ta’kidlashicha, “sof iqtisodiy” 
faoliyatga o’ziga xos tarzda ta’sir ko’rsatadi. Yuqorida aytilganlarni 
U.Lyus quyidagi misolda tasdiqlab beradi. 
Ikki mamlakat – rivojlangan va qoloq – tayyor mahsulot va xom 
ashyo ayirbosh qilyapti deb faraz qilamiz. Agar “sof” neoklassik 
 
91

---

nazariya nuqtai nazaridan olib qarasak, unda ayirboshlash shak-
shubhasiz o’zaro foydali deb tan olinadi. Lekin kam rivojlangan 
iqtisodiyotning o’ziga xosligini hisobga olib salgina o’zgartirish kiritsak, 
xulosa butunlay boshqacha chiqadi. Ko’pchilik qoloq mamlakatlarda 
juda past mehnat unumdorligiga asoslangan ancha ko’p natural xo’jalik 
sektori amal qiladi. U erda ish haqi past bo’lganligi sababli ortiqcha 
ishchi kuchi eksport sektoriga doimo oqib o’tadi. Shuning uchun 
rivojlanayotgan mamlakatlar eksport sektorida unumdorlik qanchalik 
oshmasin, undagi ish haqi darajasi baribir natural xo’jalikdagi past 
mehnat unumdorligi bilan aniqlanadi. Modomiki esport sektor 
tadbirkorlarning foydasi, U.Lyus bo’yicha, xalqaro miqyosda tenglashar 
ekan, mehnat unumdorligining o’sishi natijalaridan rivojlangan 
mamlakatlar iste’molchilari foyda ko’radi. Birining ikkinchisi 
tomonidan ekspluatatsiya qilinishi ko’rinib turibdi. 
Xo’jalikni boshqarishning ijtimoiy jihatlari tahlili, tanqidiy 
yo’nalish tarafdorlarining ta’kidlashicha, o’zaro tartib yondashuvini 
taqozo etadi, ya’ni iqtisodiy jarayonlarning huquqiy, siyosiy, madaniy 
an’analar, psixologiya va shu kabilar bilan o’zaro ta’sirini o’rganish 
talab qilinadi. Bunday metodologik ko’rsatma ba’zi bir ijobiy natijalarga 
erishishga imkon berdi. Masalan, mustamlakachilik xukmronligi va 
mustamlakachilikning emirilishi davridagi jahondagi etuk mamlakatlar 
siyosatini konkret tadqiqot qilish asosida G.Myurdal, F.Perru va 
ularning hamkasblari qaram mamlakatlarda aniq maqsadga 
yo’naltirilgan asimmetrik (muvozanat buzilgan) iqtisodiyotni 
shakllantirish mexanizmini ochib berdi va shu bilan “uchinchi 
dunyodagi” og’ir, mushkul ahvol uchun javobgarlikning bir qismi 
kimning bo’yniga tushishini ishonarli qilib ko’rsatib berdi. 
G.Zinger, T.Balog, S.Furtadolarning  “namoyish samarasi” 
atalmish tahlili o’zaro tartib yondashuvini unumli qo’llashga yana bir 
misol bo’la oladi. Bu iqtisodchilarning kuzatishi bo’yicha, qoloq 
mamlakatlarga eksport qilinayotgan tovarlar bu erda nafaqat iste’mol 
buyumlari vazifasini o’taydi, balki yuqori rivojlangan mamlakatlar 
turmush tarzi to’g’risida axborot tarqatish vazifasini ham o’taydi va bu 
mahalliy aholining ancha boy qatlamiga “namoyish ta’sirini” o’tkazadi. 
Er egalari, burjuaziya va amaldorlar rivojlangan mamlakatlarning 
iste’mol andozalarini qabul qilishga kirishadi. Natijada avvalari ko’p 
daromad egalarining iste’moli uchun import qilinadigan tovarlar endi 
mahalliy sanoat tomonidan ishlab chiqarilishi kuchayadi. Shu bilan 
zaruriy buyumlarni ishlab chiqarish uchun mo’ljallangan kapital 
 
92

---

qo’yilmalari qisqaradi. Nega bunday jadal “rivojlanish” ko’pincha aholi 
turmush darajasining  pasayishiga olib kelishi shunday ko’rinib turibdi. 
 
Tanqidiy yo’nalish vakillari qiyosli ustunlik nazariyasining 
kamchiliklarini ishonarli qilib ko’rsatib bersa-da, ular mazkur 
nazariyaga qarshi muqobil raqobatbob nazariya tavsiya eta olmadi. 
Ularning batafsil ishlab chiqilgan kontseptsiyasi bo’lmaganligi sababli, 
ulardan faqat ayrim metodologik elementlarni, nazariy g’oyalarni olish 
mumkin. Masalan, G.Zinger bo’yicha, xom ashyo va mehnatni iqtisod 
qiluvchi yangi texnika yuqori rivojlangan mamlakatlar muammosini 
echish uchun mo’ljallangan. Demak, uni rivojlanayotgan mamlakatlarda 
qo’llash, ularning manfaatlariga javob bermaydi.