«Ўзароалмашувчанлик, стандартлаштириш ва техникавий ўлчовлар» фанидан лаборатория ишларини бажариш бўйича услубий қўлланма Бухоро – 2015 й. «Ўзароалмашувчанлик, стандартлаштириш ва техникавий ўлчовлар»

4 - расм

Ҳисобот шакли
1-топшириқ					Блок ўлчам
Берилган ўлчамга хисоб йўли билан тугалланган меъёр блоки тузинг					Биринчи меъёр қолдиқ иккинчи меър қолдиқ учинчи меъёр қолдиқ тўртинчи меъёр
2-топшириқ тугалланган узунлик меъёри блокининг эскизини чизинг
3-тошириқ микрометрни кўрсатиш хатосини аниқланг ва унинг яроқлиги тўқрисида хулоса беринг
Текширилаётган ўлчам		Блокка кирувчи плиткалар ўлчами			Микрометрни кўрсатиш		Микрометрни кўрсатиш хатоси
1. 2. 3. 4. 5. 6.
Микрометрнинг рухсат этилган хатоси
Микрометрии яроқлилиги тўғрисидаги хулоса
бажарди текширди	исми шарифи		имзо	сана		Текис параллел тугалланган узунлик меъёрлари

НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ

1. 
   Тугалланган узунлик меъёрлари нима (ТУМ) ва улар нимага хизмат қилади?
   
2. 
   ТУМ ҳисоби қандай амалга оширилади?
   
3. 
   Блокларни ҳисобида ва тузишда қандай тартиб инобатга олинади?
   
4. 
   Микрометрни қўрсатиш хатоси қандай аниқланади?
   

3 - ЛАБОРАТОРИЯ ИШИ

ИНДИКАТОР БИЛАН ДЕТАЛ ЮЗАЛАРИНИНГ ШАКЛ ОҒИШЛАРИНИ АНИҚЛАШ
ИШДАН МАҚСАД

Детал юзаларининг шақл оғишларини аниқлаш ва ричагли механик асбоб, индикатор билан ишлашда амалий кўникмалар ҳосил қилиш.

ИШНИНГ МАЗМУНИ

Индикаторнинг метрологик тавсияномаларини аниқлаш.

Детал юзаларининг радиал тепишини ўлчаш ва унинг яроқлиги туғри­сида хулоса чиқариш.

Талабага берилади: соат туридаги индикатор, устун ва ўлчашга мўлжалланган деталлар.
ИШНИ БАЖАРИШ ТАРТИБИ
Индикаторнинг метрологик тавсифномаларини аниқланг ва сон қийматларини ҳисобот шаклидаги 1-жадвалга киритинг.

Радиал тепишни соат туридаги индикатор билан ўлчаш.

Соат туридаги индикаторлар ўлчовининг нисбий ва абсолют услубларида деталларнинг радиал ва ён тепиш, туртиш, баландлик ва диаметрларни ўлчашда кенг кўлланилади.

Индикатордаги ўлчов стерженнинг (1) ҳаракати катта ва кичик стрелкаларнннг шкалалар бўйича силжишга олиб келади (5 - расм). Бунда 4 стрелкага мос бўлган шкала бурилишлар кўрсаткичи бўлиб, ундан катта стрелканинг айланишлар сонини бутун қиймати олинади. Бўлим миқдори 0,01 мм бўл­ган индикаторларда ўлчов стерженининг 0,01 мм илгарилама ҳаракати катта стрелкани (2) шкала (3) бўйича битта буғинга олиб келади.

Индикатор шкаласи юз бўғиндан иборат бўлгани учун катта стрелканинг бир марта тўлик айланиши стрелкани 1 мм силжишига мос келади. Бу эса кичик стрелкани кўрсаткич шкаласи бўйича бир бўйинга силжитади ва шу шкаланинг бўлим микдори 1 мм бўлганидан далолат беради.

Индикаторнинг шкаласи (3) ҳалка (5) билан асбобнинг конуси корпусига нисбатан бурилиш хусусиятига эга бўлгани учун катта стрелканинг қаршисига шкаланинг исталган штрихини ўрнатиш мумкин.

Детал шакл оцишларини ўлчашдан олдин индикаторни ноль ҳолатга келтириш керак. Бунинг учун ўлчов стержени (1) детал юзасига 1-2 мм таранглик ҳолатида теккизилади ва корпусдаги ҳалкани айлантириб катта стрелка ноль ҳолатига келтирилади. Таранглик ҳолати ўлчаш жараёнида ҳам манфий, ҳам мусбат қийматлар олиш учун керак.

Ўлчаш жараёнида катта ва кичик стерженлар ўз ҳолатини ўзгартиради. Бунда оғиш индикатор ва айланишлар кўрсаткичи шкалалари бўйича аниқла­нади. Айланишлар кўрсаткичи шкаласи миллиметрни бутун ва индикатор шкаласи эса юздан бир улушини кўрсатади.

Детал юзасининг (вал туридаги) радиал тепишини ўлчаш учун уни ўлчов мосламада (2) марказлаштирилади (6 расм). Индикатор (3) винт (5) ёрдамида ушлагичга қотирилади ва винт (6) ёрдамида керакли баландликка (ўлчов стерженли детал юзасига теккан ҳолатда) ўрнатилади. Мослама таркибига кирувчи винтни (7) бўшатиб, асбоб устунини (8) марказлаштириш ўқига перпендикуляр силжитилади. Бу ерда асбоб курсаткичнинг энг катта қиймати ўлчов стерже­нининг ўқи марказлаштириш чизиғига перпендикуляр бўлганидан далолат беради.

Шу ҳолатда индикатор нольга ўрнатилади. Сўнгра детални марказларда секин айлантириб асбобнинг энг катта ва энг кичик кийматлари аниқланади. Олинган натижаларни ҳисобот шаклидаги жадвалга киритилади. Бунда асбобнинг энг катта ва энг кичик кўрсаткичларининг абсолют айирмаси радиал тепишини беради. Радиал тепиш деталнинг берилган уч юзаси бўйича уларнинг умумий ўқига нисбатан ўлчанади. Олинган қийматларни рухсат этилган қийматлар билан таққослаб детални яроқлиги тўғрисида хулоса чиқарилади.

ҚИРРАЛИК ҚИЙМАТИНИ ЎЛЧАШ

Қирралик - доиравийликдан оғиш бўлиб, бунда детал юзасининг ҳақиқий профили кўпқирралик шаклида бўлади. Қирралик уч нуқталик ўлчов йўли билан аниқланади. Бунинг учун детал ўлчанаётган юза бўйича призмага ўрнатилади ва уни айлантириб, индикатор ёрдамида оғишлар аниқланади. Энг катта ва энг кичик кўрсаткичларни айирмаси ва призманинг бурчагини инобатга олган ҳолда қирралик миқдори аниқланади.

Δ=h/2

бу ерда h - асбоб кўрсаткичларнинг айирмаси a=90⁰ призма). Олинган натижаларни ҳисобот шаклидаги жадвалга киритинг.