Zaxiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti xorijiy tillar fakulteti


Download 485.48 Kb.
Pdf ko'rish
bet4/5
Sana10.09.2020
Hajmi485.48 Kb.
#129139
1   2   3   4   5
Bog'liq
ingliz va ozbek tillarida qoshma gaplar hajmi qiyosiy tahlili va ularni tarjima qilish hamda oqitish muammolari


 

 

 

 

 

Uchinchi bob. 

               Ingliz  tilida  qo’shma  gaplar  hajmi  mavzusini        o’zbek  maktablarida  o’qitish 

muammolari  

 

3.1. 

. Ingliz tilida qo’shma gaplar hajmi mavzusini o’zbek maktablarida o’qitish 

bo’yicha metodik tavsiyalar 

 

Hozirgi paytda ta’limdagi eng muhim masalalardan biri o’qitish maqsadi, mazmuni, metodlari, 

vositalari,  tashkiliy  shakllari  va  o’qitish  jarayonida  o’rganilayotgan  fan  materiallari  asosida 

bilimlar berish va tarbiyaviy maqsadni amalga oshirish hisoblanadi.  

 

Vatanimizda  qabul  qilingan  muhim  hujjatlar  ―Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi‖  va 



―Ta’lim  to’g’risidagi  qonun‖  larda  ham  hozirgi  paytda  chet  tili  o’qitishda  ilg’or  pedagogik 

texnologiyalardan va interfaol metodlardan samarali foydalanish zarurligi ko’rsatilgan. 

 

Mamlakat  kelajagi,  uning  ijtimoiy  va  iqtisodiy  taraqqiyoti  ko’p  jihatdan  o’qituvchining 



qanday  mutaxassis  tayyorlashiga  bog’liq.  Zamon  talabiga  javob  beradigan  yetuk  mutaxassisni 

esa faqat bilimli, tajribali va malakali o’qituvchilar tayyorlashlari mumkin.Kadrlar tayyorlashga 

mas’ul  o’qituvchi  esa  tajribali,  zamonaviy  o’qitish  texnologiyalaridan  xabardor,  texnik 

vositalardan,  dars  maqsadi  va  mazmuniga  ko’ra  samarali  foydalana  oladigan  mutaxassis 

bo’lmog’i talab etiladi. 

 

Zamonaviy  dars—murakkab  texnologik  jarayon  hisoblanib,  unda  texnik  vositalar, 



kompyutertexnologiyasi, talabalardagi individuallikni hisobga olishni taqazo etadi.  

 

Darsdagi  muhim  narsa  o’qituvchi  (ta’lim  beruvchi)  va  o’quvchi  (ta’lim  oluvchi) 



munosabati,  ularning  birgalikdagi  faoliyati  hisoblanib,  dars  shakllarini  aniqlashda  ular  hisobga 

olinishi zarur.  

 

Ma’lumki,  dars  didaktik  kategoriya  hisoblanib  ta’limning  tashkiliy  shakllaridan  biri 



hisoblanadi  va  u  bilimlar  o’zlashtirishining  hamda  nutqiy  ko’nikmalar  va  malakalar  xosil 

qilinishining  ma’lum  bir  tarkibi  va  qolipini  ifodalaydi.  U  o’qituvchi  va  o’quvchining  maxsus 

tartib va reja asosida tashkil qilingan faoliyati majmuasi ham hisoblanadi. 


29 

 

 



Chet  tili  o’rgatishda  o’qitish  vositalari  deganda  chet  tili  o’rgatishda  foydalaniladigan, 

qo’llaniladigan qurollar tushuniladi. Chet tili o’qitishning turli o’qitish vositalari mavjud. Ingliz 

tili o’qituvchisi ulardan foydalanib o’quvchilarga til materiallarini o’rgatadi, tushuntiradi, malaka 

va  ko’nikma  hosil  qiladi.  Ular  yetishmasa  yoki  bo’lmasa  biz  o’quvchilarga,  talabalarga 

ingliztilidan  to’liq  amaliy  bilim  berishimiz,  ularni  tarbiyalashimiz  qiyinlashadi.  Vositalarni 

qo’llash  tez  tushunishga,  ongli  o’zlashtirishga,  xotirada  saqlashda  yordam  beradi.  O’qitish 

vositalari murakkab o’qitish tizimining tarkibiy qismidir. 

 

Shu  sababdan  vositalarning  o’rni  muhim  va  ahmiyati  kattadir.G.V.Rogova  keyingi 



paytlarda  ingliz  tilini  o’qitishda  o’qitish  vositalarini  va  o’qitish  materiallarini  qo’llanilishi 

to’go’risida  to’xtalib,  uni  quyidagicha  tariflagan:o’qitish  vositalarini  qo’llash  yoki  ulardan 

foydalanish  deganda  biz  har  xil  turdagi  shunday  moslamalarni  ko’zda  tutamizki,ulardan  biz 

ingliz  tili  materiallarini  o’quvchilarga  taqdim  qilishda,  ongida  mustahkamlashda,  malaka  va 

ko’nikmalarni  shakllantirishda,  tekshirishda  foydalanamiz.  G.V.Rogova  vositalarni  ikkiga 

bo’ladi: 

 

1.Mexanik bo’lmagan (non mechanical) 



 

2.Mexanik bo’lgan (mechanical aids) 

 

Mexanik bo’lmagan vositalarga sinf, magnit doskalarni, flanegrafni kirgizadi 



 

Sinf  doskasida  o’quvchi  so’zlarni  yozib,  rasmlarni,  jadvallarni  ko’rsatish  mumkin. 

Flenagrafni  30x40  santimetrli  yoki  qumli  qog’ozni  tarang  tortib  mustahkamlab  tayyorlash 

mumkin. O’quvchi unga turli rasmlarni vaqtincha yopishtirib turishigava nutq vaziyatlarini hosil 

qilishga yordam beradi. 

 

Magnit  doska  (a  magnit  board)  orqali  o’qituvchi  turli  rasmlarni,  so’zlarni,  yoki 



maqollarni,  kartochkalarni  o’quvchilarga  ko’rsatib,  darsni  tashkil  qilishi  mumkin.  O’qituvchi 

30x40 santimetrli fanerga tunika yopishtirib uni tayyorlashi va asosiy doskaning bir chetiga osib 

qo’yishi  mumkin.  So’ng  ko’rgazmalarni  kichik  bir  magnit  orqali  vaqtincha  unga  yopishtirib 

qo’yib, dars jarayonida foydaliniladi. Mexanik vositalarga magnitafonli radio (a dromophone or 

record  player)  diafilm  ko’rsatuvchi  proyektorlarni  (projektor),  televizor,  radio  jihozlarini, 

o’qitish mashinalarini (teaching machine), til labaratoriyalarini kirgizadi. 

 

Uning  fikricha  Magnitafon,  radiodan  inglizcha  so’zlarning  talaffuzini,  matnning 



o’qilishini,  maqollarni  qo’llanilishini  eshittirish,  o’quvchilar  nutqini  yozishda  foydalanish 

mumkin. 


 

G.V.Rogova o’qitish vositalaridan tashqari yana o’qitish materiallarini ko’rsatadi. Ularga 

o’qituvchi  kitobini  (a  teacher’s  book),  o’quvchi  kitobini  (pipil’s  book),  programmalashtirilgan 

dastur materiallarini (programmed materials), tinglash va ko’rsatish vositalarini kirgizadi.Ko’rish 



30 

 

materiallariga  predmetlar,  kitoblar,  so’zlar,  gaplar  yozilgan  kartochkalar,  jadvallar,  rasmlar, 



albomlar, kartalar kiradi. 

 

Tinglash materiallariga esa ma’lumotlar, nutqlar, yozilgan plastinkalar, magnit lentalarni 



flogrammalari kiradi. 

 

M.V.Lyahovski chet tilini yordamchi vositalari deganda o’qitish maqsadini, topshirig’ini, 



vazifasini  unumli,  foydali  vaqt  sarf  qilib  tezroq  amalga  oshirishga  yordam  beruvchi  hamma 

materiallarni, o’quv jarayoniga kerak bo’ladigan vositalarni, qurollarni tushunadi. 

 

M.V.Lyahovski yoradamchi vositalarni 2 guruhga bo’ladi. 



 

1. An’anaviy (texnik bo’lmagan) 

 

2. Zamonaviy texnik vositalarga ajratadi 

 

Biz  darsda  tehnik  vositalarni  qo’llaganimizda  sun’iy  ingliz  tili  muhitini  yaratishimiz, 



ingliz tilining o’zini ko’rgazmali  qilib ko’rsatishimiz, tinglab tushunishni o’rgatishimiz, hamda 

o’quv  jarayonini  faollashtirishimiz,  jolantirishimiz,  qiziqtirishni  tashkil  qilishimiz  mumkin.

 

O’quv yurtlarida chet tilini o’rgatishda, chet tili dasturi muhim o’rin tutadi.Hozir o’zbek 



va  rus  tili  o’qitiladigan  maktablar  uchun  dasturlar  alohida-alohida  ishlab  chiqilgan,  nashr 

qilingan.Dastur  tarbiyaviy,  rivojlantiruvchi  maqsadlar,  chet  tilini  o’qitishda  o’quvchining 

fikrlarini,  xotirasini,  estetik  qarorlarini,  mustaqil  qiziqishini,  o’zini-o’zi  tarbiyalashni 

rivojlantiruvchi maqsadlar bilan xarakterlanadi. 

 

Ingliz  tili  o’qitishdagi  amaliy,  ta’lim-tarbiyaviy  va  rivojlantiruvchi  maqsadlar  va  nutq 



malakalariga  qo’yiladigan  talablar  majmui  ta’lim-tarbiya  jarayonining  barcha  shakllari  hamda 

turlarida, ayniqsa dars va darsdantashqari mashg’ulotlarda amalga oshiriladi.  

 

Biz mana shu metod va usullardan foydalangan holda ―ingliz va o’zbek tillarida qo’shma 



gaplar‖  mavzusini  o’quv  jarayoniga  olib  kirish  va  o’qitishda  uchraydigan  moummolarga 

to’xtalamiz. 

 

1.O’qituvchi darsga mavzuni olib kirishdan avval,o’zi darsga puxta tayyorlangan bo’lishi 



maqsadga muvofiq. Shundagina o’quvchilarga ko’zlangan maqsadli ma’lumotni berishi mumkin. 

 

2.Avval  boshida  o’qituvchi  o’zbek  tilidagi  qo’shma  gaplar  to’g’risida  o’zbek  tilida 



qisqacha ma’lumot berib o’tishi kerak. 

U dilidagi barcha gaplarni to’kib soldi va xonadan chiqib ketdi. 

          Oynisa nimadir demoqchi bo’ldi,lekin o’zida jur’at topa olmadi 

 

Maqsadimiz shuki, bu voqeadan hech kim aziyat chekmasin. 

 

Gapning po’st kallasi shundaki, u hech kimga kerak emas. 

 

Shuni unutmangki, u bugunoq bu yerga kelsin. 

 

Quyidagi  3-4 ta misollar  yordamida o’qituvchi  misollarni doskaga  yozgan  holda o’zbek 

tilida  qo’shma  gaplar  qanday  vositalar  bilan  bog’lanishi  haqida  to’liq  ma’lumot  berib  o’tadi. 


31 

 

So’ngra  ingliz  tilida  mavjud  qo’shma  gaplarga    misollardan  namunalar  keltirib,  o’quvchilarda 



mavzuga nisbatan ko’nikma hosil qiladi. 

 

U xonaga kirdi va kitoblar orasidagi maktubni qidira boshladi. 



 

U kim bo’libdiki, men uni oldida bosh egsam, aytganini qilsam 



 

Qo’shma  gaplarda  kesim    2  yoki  undan  ortiq  bo’lishi  va  ular  bir-biridan  vergul  bilan 

ajratilishini  o’quvchilarga  tushuntirishi  kerak  bo’ladi.  So’ngra  shundagina  o’quvchilarga  ingliz 

tilida qo’shma gaplarni misollar yordamida tushuntirish mumkin. 

 

3.  O’qituvchi  avval,  qo’shma  gaplardan    o’quvchilarga  bir  nechta  misollarni  doskaga 



yozgan holda va gaplar qanday vositalar bilan bog’langanligini tushuntirib o’tadi. 

He entered the room and found the letter under the books 

 

The trouble is that I have lost my key. 



 

We went to the village but no one wanted to help us 

 

The weather is what it was yesterday. 

 

The problem is that he can’t participate in the meeting. 

 

Shundan so’ng, ingliz tilida  ergash gapli qo’shma gaplarni tushuntirish mumkin bo’ladi.  

 

That was why you were not one fit frightened, and why you were not scared at all. 

 

The trouble was…he got mixed, and he never told truth. 

 

All you get to remember is that you are working for him, and you are too faithful to him. 

 

That was why he didn’t come, and why he rejected the proposal . 

 

But  the  chief  reason  is,  that  Mirah  with  deserve  to  watch  over  you,  and  that  you  ought 

give her guardianship of a brother’s presence. 

 

O’quvchilarda  ergash  gaplar  to’g’risidatushuncha  hosil  bo’lgandan  so’ng,  mavzuni  bir 

necha xil noan’anaviy va an’anaviy usullarda tushuntirish va o’quvchilarda ko’nikma hosil qilish 

mumkin.  Darsni noan’anaviy usullarda olib borish  yaxshiroq samara berish mumkin.  Masalan, 

quyidagi noan’naviy darslarni joriy etish mumkin.  

 

Sinf  o’quvchilari  yoki  talabalar  soniga  qarab,  ularni  2  yoki  3  guruhga  bo’lib,  kim  tez, 



ko’proq, bexato qilib 5 minut ichida qo’shma gaplarga misollar tuzish. Bunda faol qatnashgan, 

ya’ni birinchi bo’lib bajargan guruh g’olib bo’ladi. 

 

Tarqatmalar  asosida  dars  tashkil  qilish.  Bu  o’yinda  o’qituvchi  sodda  gaplar  yozilgan 



kartochkalarni  stol  ustiga  qo’yadi  va  o’quvchilar  ularni  qo’shma  gaplarga  aylantirishlari  kerak 

bo’ladi. 

 

We are no friends anymore. 

 

The problem is that we are no friends anymore. 

 

He did the work by himself. 

 

The fact was, that he did the work by himself. 


32 

 

 

3.Mavzuni o’rgatishda klaster usullaridan foydalanish ham katta samara berishi mumkin. 

 

1-bosqich: Ingliz tilida birorta so’z beriladi: House 



 

2-bosqich: Shu bilan bog’liq iboralar, so’z birikmalari hosil qilinadi: a big house, a nice 

house, a big nice house. 

 

Ular qancha ko’p bo’lsa, shuncha yaxshi bo’ladi. 

 

3-bosqich:  Ushbu  so’z  birikmalarini  ishlatib  turli  qo’shma  gaplar  tizimini  mashq 

qiladilar.  Ularning  soniga  ko’proq  e’tibor  beradilar.  Ayrim  grammatik  xatolarni  tuzatishga 

alohida to’xtalib taxlil qilinmaydi, chunki bu ularni ko’proq gap tuzish istagini so’ndirib qo’yishi 

mumkin. 


 

When we came  to our house there was nobody 

 

 He is going to sell his house and leave his city soon. 

 

The problem is that they are not going to come their house back. 

 

O’qituvchi  kartochkalarga  qo’shma  gaplarni  ikki  qismga  ajratib  yozadi,  sinf 

o’quvchilarini ikkita kichik guruhlarga ajratadi, ularga kartochkalarga yozilgan qo’shma gaplarni 

tarqatadi va o’quvchilar gaplarni juftlaydilar, natijada qo’shma gaplar hosil bo’ladi. O’qituvchi 

gaplarni tekshirib, faol o’quvchilarni baholaydi. 

Individual  ishlash  turi.  Bunda  o’quvchilarning  har  biriga  1-2  tadan  mustaqil  ravishda  qo’shma 

gaplarga  misol  tuzish  aytiladi.  Bunda  o’qituvchi  nazoratchi,  o’quvchilar  hakam  vazifasini 

bajaradilar.  Gap  tuzgan  o’quvchi  o’rnidan  turib,  tuzgan  gapini  sinfga  o’qib  eshittiradi.  Qolgan 

o’quvchilar o’qituvchi  yordamida uning gapini xatosini topishga harzakat qiladilar va munosib 

baho beradilar. Jarayon shu holatda davom ettiriladi. 

 

1-o’quvchi: The problem is that my friend got two on math and felt himself very upset. 

 

2-o’quvchi:  My  aim  is  that  all  the  schoolchildren  participate  in  the  lessons  and  get 

excellent mark on subject. 

 

Qancha ko’p gap tuzgan o’quvchiga yaxshiroq baho qo’yiladi. 

Biz didaktik  o’yinlardan va interfaol  metodlardan dars davomida ko’proq foydalansak,  avvalo, 

dars qiziqarli bo’ladi va shu bilan birga o’quvchilarni tushunishi va esda saqlab qolishi yaxshiroq 

bo’ladi. 

 

 

 



 

 

 

 

 

 

 

33 

 

 



 

 

3.2. Ingliz va o’zbek tillarida qo’shma gaplar hajmi va ularni mustahkamlash bo’yicha mashqlar 

tizimi 


 

         Metodik  olimlarning  fikriga  ko’ra  har  bir  yangi  mavzu  tushuntirib  o’tilgandan  so’ng  u, 

albatta,  mashqlar  bajarish  yo’li  bilan  mustahkamlanishi  maqsadga  muofiq  bo’ladi.  Mashqlar 

tizimi o’quvchilarning bilim darajasiga ko’ra tuziladi. Murakkab qo’shma gaplar asosan yuqori 

sinflarda  o’tilganligi  sababliquyida  8-9-  sinf  o’quvchilari  uchun  mo’ljallangan  mashqlar 

tizimidan na’munalar keltirib o’tamiz.. 



1-mashq. Quydagi sodda gaplarni kengaytirib, qo’shma gaplar tuzing.  

 

1. I can’t come tonight’s party.  



 

2. They are very busy. 

 

3. It’s too difficult to write a boring essay. 

 

4. It being Sunday, I didn’t go to school. 

 

5. It’s a party he is missing so many lesson. 

 

6. The weather is terribly cold outside. 

 

7. He never comes to this place back again. 

 

8. He hurt his leg in the accident  

 

9. They always quarrel because of lacking money. 

 

2-mashq. Quyidagi  gaplarni o’zbek tiliga tarjima qiling. 

 

1. That was why you were not one fit frightened. 



 

2. The question was how the matter to be kept quit. 

 

3. The new information is that he never drops the study out. 

 

4. I felt as if death had laid a hand on me. 

 

5. It seems as if all these years I have been living under the false pretences  

 

6. The thing to be settled on new is whether anything can be done to save him. 

 

7. Our attitude simply is that facts are facts. 

 

8. My dear boy, the difference between you and me is that you give too easily. 

 

9. The trouble is that whether they have come or not. 

 

10. The problem was that I have lost my test list. 

 

11. The whether is what it was the day before 

 

12. The question is whether they will be able to help us in gardening  

 

3-mashq.Quydagi  gaplarni mos bog’lovchilar bilan bog’lang. 

 

What, that, how, why, as if. 

34 

 

 



1. It was… these men and women had matured.  

 

2. That was… she did this morning on reaching the office… 

 

3. This was… he had looked at Bosiney  

 

4. What I am not quite sure about is… you are to get across. 

 

5. That was… you never not one fit frightened. 

 

6. The weather is …it was yesterday. 

 

7. The fact was… Mike has friends. 

 

8. The trouble is… they had never come here. 

 

9. The truth is… I dare not do such a work.  

 

10. I felt… death had laid a hand on me. 

 

4-mashq. Make one sentence from each group of sentences, beginning as shown. 

1.  The  hotel  was  full  of  guests.  The  hotel  was  miles  from  anywhere.  The  guests  had  gone 

there to admire the scenery. 

The  hotel,  which  was  miles  from  anywhere,  was  full  of  guests  who  had  gone  there  to 

admire the scenery. 

2.  I lent you a book. It was written by a friend of mine. She lives in France. 

The book I………………………………………………………………………………………… 

3.  A woman’s jewels were stolen. A police officer was staying in the same hotel. The woman 

was interviewed by him. 

The woman whose………………………………………………………………………………….. 

4.  A goal was scored by a teenager. He had come on as substitute. This goal won the match. 

The goal which…………………………………………………………………………………. 

5.  I was sitting next to a boy in the exam. He told me the answers. 

The boy I…………………………………………………………………………………………. 

6.  My wallet contained over 100. It was found in the street by a schoolboy. He returned it. 

My wallet, ………………………………………………………………………………………… 

7.  My friend Albert has decided to buy a motorbike. His car was stolen last week. 

My friend Albert, ………………………………………………………………………………….. 

8.  Carol is a vegetarian. I cooked a meal for her last week. She enjoyed it. 

Carol, …………………………………………………………………………… 

 

 



TEXT.1.  Read  the  text  and  fill  in  the  following  chart.(matnni  o’qing  va  quyidagi  jadvalni 

to’ldiring) 

35 

 

Things go better with COCA-COLA .



 

 Coca –Cola is enjoyed all over the world. 1.6 billion gallons are sold every year, in over 

one  hundred  and  sixty  countries.  The  drink  was  invented  by  Dr  John  Pemberton  in 

Atlanta  as  a  health  drink  on  8  May  1886,  but  it  was  given  the  name  Coca-Cola  by  his 

partner, Frank Robinson, because it was originally made from the coca (cocaine) plant. In 

the first year, only nine drinks a day were sold. 

The business was bought by a man called Asa Candler in 1888, and the first factory was 

opened in Dallas, Texas, in 1895. Coca – Cola is still made there. Billions of bottles and 

cans have been produced since 1895, but the recipe is still kept secret! 

Diet  Coke  has  been  made  since  1982,  and  over  the  years  many  clever  advertisements 

have been used to sell the product. It is certain that Coca- Cola will be drunk far into the 

twenty-first century. 

THE CHART. 

        Compound sentences 

               Simple sentences 

1. 


1. 

2. 


2. 

3. 


3. 

4. 


4. 

5. 


5. 

 

 



 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

36 

 

Text.2.Put a circle round the correct words in brackets. 

                                     Merry – Go – Round! 

  The  costumers  at  the  funfair  were  leaving  (and/but)  the  lights  were  going  out.  The  last  two 

people  on  dodgem  cars  paid  (and/so)  left.  The  big  wheel  stopped  (for/and)  the  merry  –  go  – 

round stopped (as well/not only). The stalls closed down (so/and) the stall owners went home. At 

2 a.m. four nightwatchmen  walked round the funfair, (but/so) there was no one to be seen. I’m 

fed up walking round, one of them said, (yet/and) what can we do? We can (or/either) play cards 

(either/or)  sit  and  talk.  They  were  bored,  (so/for)  there  was  nothing  to  do  on  this  quiet  warm 

night. We can have a ride on the merry – go – round! One of them cried: ―That’ll be fun!‖ Three 

of  them  jumped  on  merry  –  go  –  round  horses  (yet/and)  the  fourth  started  the  motor.  Then  he 

jumped  on  too  (and/but)  round  they  went.  They  were  having  the  time  of  their  lives,  (but/so) 

suddenly  realized  there  was  no  one  to  stop  the  machine.  They  weren’t  rescued  till  morning 

(and/but) by then they felt very sick indeed! 



Topshiriq. Matnni o’zbek tiliga tarjima qiling va qo’shma gaplarni bog’lovchi vositalar o’zbek 

tilida qanday ifodalanayotganligiga e’tibor bering. 

 


Download 485.48 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling