Zbek davlatchiligining shakllanishi va taraqqiyot bosqichlari

Qang’, Dovon va Kushon davlatlari: Tadqiqotchilarning fikriga qaraganda, 
Salavkiylar sulolasi bilan doimiy ravishda olib borilgan kurashlar natijasida mil.avv. 
III asrning boshlarida Qang’ davlati paydo bo`ldi. Keyinchalik, Yunon-Baqtriya 
davlati hamda ko`chmanchi qabilalar bilan kurashlar natijasida Qang’ davlati yanada 
mustahkamlandi va ayrim manbalarda O`rta Osiyodagi yirik davlatlardan biri 
sifatida eslatiladi. Bu davlatning asosiy negizini Sirdaryoning o`rta oqimida 
yashovchi qang’lar tashkil etganlar. Mil. avv. II asrning boshlariga kelib Qang’ 
davlatining erlari birmuncha kengayib sharqda Farg’ona vodiysi (Dovon), shimoli-
sharqda usun, yuechji qabilalari bilan shimoli-g’arbda Sarisu daryosi, g’arbda, 
Sirdaryogacha borgan. Bu katta hudud Toshkent vohasini, Talas vodiysini va qisman 
CHu vodiysining quyi oqimidagi erlarni o`z ichiga olib Qang’ davlatining asosiy 
erlari hisoblangan, Mil.avv.II-I asrlarda qang’liklar Amudaryo va Sirdaryo 
oralig’idagi erlarni va Xorazmni o`zlariga bo`ysundiradilar. 
Qadimgi manbalarda Qang’ davlat hokimiyati qay tarzda idora qilinganligi 
haqida aniq ma’lumotlar berilmagan. Katta Xan sulolasi tarixida (mil.avv. 202-mil. 
25 yy.) faqat bir marta Qang’uy (Qang’) podshosi o`z oqsoqollari bilan 
maslahatlashib ish tutganligi eslatib o`tiladi. Tadqiqotlar natijalaridan xulosa 

---

chiqaradigan bo`lsak, Qang’ davlati kengashida qabila boshliqlari, harbiy 
sarkardalar faol ishtirok etganlar. Podsho saroyi qoshidagi kengashda davlatning 
ichki hamda tashqi siyosati va boshqa barcha muhim masalalar maslahat bilan hal 
qilingan. 
Manbalarda Qang’ podsholarining ikkita: yozgi va qishgi qarorgohlari 
eslatiladi. Ular yozni O`trorda (hozirgi Qozog’istondagi Aris va Turkiston 
oralig’ida) qishni esa Qanqa (Qanxa, hozirgi Toshkent viloyati Oqqo`rg’on 
tumanida) o`tkazganlar. Arxeologik tadqiqotlar natijalariga qaraganda O`tror, 
Oqtepa, Qorovultepa, Qovunchi, CHoshtepa, Mingo`rik xarobalari o`rnida 
qang’arlarning qo`rg’onlari va ko`xna shaharlari bo`lgan. SHahar va qishloqlarda 
yashovchi o`troq xalqlar ko`chmanchi va yarim ko`chmanchi aholiga nisbatan 
yuqori turganlar. Toshkent vohasida yashovchilar asosan dehqonchilik va 
bog’dorchilik bilan shug’ullanganlar. Ular arpa, bug’doy, tariq, no`xat, sholi va 
boshqa donli ekinlar etishtirganlar. Mevali daraxtzor va uzumzorlari ko`p bo`lgan. 
Sirdaryoning o`rta oqimida yashovchi qang’arlar asosan, dehqonchilik va 
chorvachilik bilan shug’ullanganlar. 
Mil.avv. II-I asrlarga oid Xitoy manbalari dehqonchilik va chorvachilik, 
ayniqsa yilqichilik keng rivojlangan Dovon (Da-yun, Farg’ona) davlati haqida 
ma’lumotlar beradi. Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, Dovon davlati ma’lum 
siyosiy uyushmani tashkil etgan bo`lib, davlatni boshqaruvchi hukmdor manbalarda 
“van” (podsho) unvoni bilan ish yuritgani ta’kidlanadi. Davlat hukmdori 
mamlakatning siyosiy va diniy hayotida katta ahamiyatga ega bo`lgan oqsoqollar 
kengashiga tayanib ish ko`rgan. Oqsoqollar urush va sulh tuzish masalalarini hal 
etishda ishtirok etganlar, ba’zan ular hukmdorning taqdirini hal etganlar. 
Manbalar Dovon davlatining poytaxtlari - bosh shahar ershi va ikkinchi shahar 
YUchen (davlatning sharqida) haqida ma’lumotlar beradi. Tadqiqotchilar bosh 
shaharni Marhamat (Andijon vil.) va ikkinchi shaharni SHurabashot (O`zgand 
vohasi Qirg’.) o`rnida bo`lgan deb hisoblaydilar. Farg’ona vohasi hududlarida 
ko`chib yurgan chorvador va ko`chmanchi qabilalar Dovon tarixida muhim 
ahamiyatga ega bo`lganlar. Bu qabilalar uchun Farg’ona madaniy va 
hunarmandchilik markazi hisoblangan. 
Mil.avv. II asrdan boshlab Qashg’ardan Dovonga shimoliy yo`ldan karvon 
yo`li harakati boshlanadi. Bu yo`ldan ipak va boshqa mahsulotlarning xalqaro tranzit 
savdosi amalga osha boshlaydi. Bu paytga kelib Dovon aholisi ko`paya boshlaydi 
va ko`plab mustahkamlangan aholi manzilgohlari paydo bo`ladi. Savdo yo`lida 
Dovon muhim ahamiyatga ega bo`la boradi. Tadqiqotchilarning fikricha, Yassa va 
Qoradaryo vohalarida ko`pgina qal’alar savdo yo`lini qo`riqlash maqsadida barpo 
etiladi.

---

Hunarmandchilikning rivojlanishi va qadimgi yo`llarning mavjudligi tufayli 
Farg’ona vodiysida SHarqiy Turkiston bilan olib borilgan tashqi savdo bilan bir 
qatorda, atrofdagi tog’ vodiylarida yashovchi chorvadorlar bilan ham o`zaro 
almashinuv rivojlanadi. Antik davr Farg’ona yodgorliklarining ayrimlarida Xitoy 
tangalari (u-shi) uchrasa ham mahalliy tangalar uchramaydi. Bu hol natural xo`jalik 
(mahsulot ayirboshlash) ustunligidan dalolat beradi. 
Qadimgi Xitoy manbalari Baqtriyani yuechji qabilalari bosib olganligi haqida 
ma’lumot beradi. Mil. avv. II asrning ikkinchi choragida (tadqiqotchilar bu sanani 
mil. avv. 172-161 yillar oralig’ida deb belgilaydilar) yuechjilar xunnlardan 
mag’lubiyatga uchraganidan so`ng O`rta Osiyoning shimoliy hududlarida ko`chib 
yuradilar. Bu qabilalar Xitoy manbalarida “Da-yuechji” – “Buyuk” yoki “Katta 
Yuechji” deb eslatiladi. CHjan Szyan ma’lumotlariga ko`ra, yuechjilar xunn 
qabilalaridan mag’lubiyatga uchragach O`rta Osiyoning janubiga tomon harakat 
qilib, Dahya (Baqtriya)ni bosib oladilar va Guyshuy (Amudaryo)ning shimoliy 
tomonida joylashadilar. To`ng’ich Xan uyi tarixida ham yuechjilar Guyshuy 
daryosining shimoliy tomonida o`z poytaxtlariga asos solganliklari ta’kidlanadi. 
Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, yuechjilar mil. avv. 140-130 yillar 
oralig’ida Baqtriyaga bostirib kirganlar. Oradan ko`p o`tmay Baqtriyada Katta 
yuechji davlati tashkil topadi. Kichik Xan uyi tarixi ma’lumotlariga ko`ra, Katta 
yuechji hukmdorlari ko`l ostida beshta hokimlik (Xi-xeu) bor bo`lib, ular Xyumi, 
SHaunmi, Guyshuan, Xise va Dumilardan iborat edi. Xitoy manbalaridan xulosa 
chiqargan ko`pchilik tadqiqotchilar Baqtriya tarixidagi butun yuechji davrini uchta 
bosqichga bo`ladilar. 
1. Mil. avv. 139-125 yillar-Katta yuechji Dahya viloyatini bosib oladi, ammo 
ularning asosiy mulklari Amudaryodan shimol tomonda edi. 
2. Mil. avv. 25 yilga qadar-Katta yuechji davlatining shakllanishi va keyingi 
rivojlanishi. Davlatning poytaxti Amudaryodan shimol tomonda bo`lib, janubiy 
chegarasi Gibin atroflarida (Kashmir yoki Qandahor) edi. YUechjilar bo`ysundirgan 
hududlar Xise, SHaunmi, Guyshuan, Xyumi, Dumi mulklaridan iborat bo`lib ular 
xi-xou (yabg’u) tomonidan boshqarilgan. 
3. Mil.avv. 125 yilgacha Katta yuechji davlatining inqirozi va yuqorida 
eslatilgan mulklarning mustaqil bo`lishi. Kushon (Guyshuan) yabg’usi Kiotszyukyu 
(Kujula Kadfiz) qolgan to`rtta mulkni birlashtirib Kushon davlatiga asos soldi. 
Mil. avv. I asrning oxiri-mil. I asrning boshlariga kelib guyshuan hokimi 
Kiotszyukyu barcha mulklarni birlashtirib, Qobuliston va Qandarhorni zabt etadi. 
Natijada bu davrga kelib Kushon davlati o`z ahamiyatiga ko`ra antik davr Xitoydagi 
Xan davlati, Parfiya podsholigi, Rim saltanati bilan raqobatlasha oladigan qadimgi 
dunyoning eng qudratli va zabardast davlatlaridan biri sifatida tashkil topdi. Xitoy 

---

manbalaridagi “Guyshuan hokimi Kiotszyukyu”, ilk kushon davriga oid topilma 
tangalarda aks ettirilgan “Kushon podshosi Kujula Kadfiz”ga aynan mos tushadi. 
Kushon podsholari ichida eng mashhuri Kanishka hisoblanadi. Uning 
hokimlik davrida Kushonlar saltanati gullab-yashnashining yuqori cho`qqisiga 
ko`tariladi. Kanishka davrida Panjob, Kashmir viloyatlari mamlakatga qo`shib 
olinadi. Ayrim tadqiqotchilarning fikricha, davlatning poytaxti Dalvarzindan 
(Surxondaryo), Peshovar (Afg’oniston) atroflariga ko`chiriladi. Bu davrda (mil. II 
asr) mamlakatning hududi SHimoliy Hindiston, Afg’oniston, O`rta Osiyoning 
janubi, SHarqiy Turkistondan iborat edi. Syuan Szyanning yozishicha, “Kanishka 
podsholik qilgan davrda uning shon-shuhrati qo`shni mamlakatlarga yoyildi. 
Mamlakatning harbiy qudrati ko`pchilik tomonidan tan olindi. Xitoyning g’arb 
tomonidagilar ham Kanishkaning hokimiyatini tan olib, unga o`z garovga qo`ygan 
odamlarini yuborar edilar”. 
Kushon davriga oid ko`plab ochilgan ko`hna shaharlar bu paytda shaharsozlik 
madaniyati ayniqsa gullab-yashnaganligidan dalolat beradi. Ayrtom, Afrosiyob, 
Dalvarzintepa, Termiz, Zartepa, Kampirtepa kabi ko`hna shaharlar shular 
jumlasidandir. 
Kushon podsholigi ruhoniylar qo`lidagi davlat bo`lib, bu davlatda podsho 
hokimiyatni boshqarish bilan birga bosh qohin ham hisoblangan. Podsholik 
satrapiyalarga bo`lingan bo`lib, ularning boshliqlari ma’lum ma’noda o`zlarini 
mustaqil deb hisoblaganlar. Kushon podsholigi quldorlik davlati hisoblansada, 
davlatda qishloq jamoalarining ahamiyati nihoyatda katta bo`lgan. Tadqiqotlar 
natijasida kushonlar davrida hunarmandchilikning turli sohalari, ichki va xalqaro 
aloqalar, madaniy hayot gurkirab rivojlanganligi aniqlangan. Pul muomalasida 
asosan oltin va mis tangalardan foydalanilgan. Qishloq xo`jaligida dehqonchilik 
sun’iy sug’orishga asoslangan bo`lib, qishloq xo`jalik ekinlarining juda ko`p turlari 
etishtirilgan.