Zbek isto n respu blikasi fanlar akad em iyasi

ega. 
Ma'no esa tovush kompleksining predmet eki hodisa bilan inson 
tomonidan 
o'matilgan shartli aloqasidir.
Lingvistik belginiig moddiyligi
Har qanday lingvistik belgi akustik xossaga ega. Uning akustik 
xossasi, 
kishilar xotirasida saqlanadi va nutq jarayonida ma'lum 
chiziqlikdagi tovush to'lqini sifatida namoyon bo'ladi. Uning moddiy 
mavjudligi tovush to'lqinining cho'ziqligiga teng. Kipshlar xotirasida 
mavjud bo'lgan u yoki bu belgidan foydalanish jarayonida har qaysi belgi 
iio'zlovchi 
tomonidan xar safar yangidan hosil qilinadi. So'zlovchi 
xotirasida 
ma'lum belgi akustik xossasi haqida oldindan ma'lumotning 
tmivjudligi va so'zlovchi uni talaffuz qilish ko'nikmasita ega bo'lishi bu 
belgining 
xar safar hosil qilish imkoniyatini yaratadi, shuning uchun ham 
har bir 
belgi bir necha “nusxa”da namoyon bo'lish xususiyatiga ega. Til 
belgisining 
“ko'p nusxaliligi” alohida "nusxalar"ni (konkret belgilami) shu 
belgining 
variantlari deb qarashga imkon beradi. Bu belgining 
umumlashgan 
obrazi har qaysi variantlarda, albatta, takrorlanadigan 
umumiy 
xususiyatlami aks ettiruvchi invariant sifatida gavdalanadi. 
M ngvistik 
belgi invarianti ideal predmet, "aqliy narsa", mohiyatidir. U shu 
belgining 
mavhum shakli hisoblanishi mumkin. Masalan, o'zbek tilida q-a- 
|-M-m tovush qatori yozish quroli haqida ma'lumot beruvchi belgidir. Bu 
belgi turli 
shaxslar tomonidan nutq tempi va balandligi, so'zlovchi nutq 
npimitining 
o'ziga xosligiga ko'ra turli sharoitda talaffus qilinganda, uning
31

---

tovush qiyofasi muayyan chegaragacha turli darajada o'zgarishga uchraydi. 
Lekin so'zlashuvchilar talaffuzning har qaysi holatida ham ulaming bir 
belgi ekanligini anglaydilar. Buning sababi so'zlovchilarda shu belgining 
umumlashgan obrazi haqida oldindan ko'nikmaning mavjud bo'lishidir.
Ko'pchilik lingvistik adabiyotlarda mavhum belgi til birligi, 
konkret belgilar, yoki mavxum belgilaming "turli nusxalari", variantlari 
nutq birligi sifatida talqin qilinadi. Mavhum va kenkret birliklar o'rtasida 
gavdalantirish va namoyon bo'lish munosabati borligi aytiladi. Kenkret 
birliklar mavxum birlikni namoyon qiladi. Mavhum birliklar konkret 
birliklami gavdalantiradi.
V. M. Solntsev lingvistik belgani mavhum va konkret belgilarga 
ajratishga tanqidiy munosabatda bo'ladi. Uning fikricha mavhum belgi 
quruqdir. CHunki uning yordamida aloqa qilish mumkin emas. SHuning 
uchun ham agar til mavhum birliklami o'z ichiga oladi deb hisoblansa, u 
vaqtda tilga aloqa vositasi sifatida qarab bo'lmaydi.
Nutq aloqa jarayoni sanaladi. Doimo til vositalari yordamida nutqni 
hosil qilamiz. Y A'ni gap hosil qilishda bizga ma'lum bo'lgan so'z, 
konstruktsiya, qoidalarlardan foydalanamiz. SHuning uchun ham nutq 
harakatdagi, amaldagi tildir, til mohiyat, nutq hodisa deyish mumkin. V. M. 
Solntsev ta'kidlaganidek, til va nutq munosabati vosita va bu vositaning 
qo'llanish munosabatidir. 
SHuning uchun ham aloqa jarayonida 
yaratiladigan (talaffuz qilinadigan) konkret moddiy belgi real aloqa vositasi 
sanalib, bir vaqtning o'zida belgining moddiy sistemasi sifatidagi tilga ham 
taalluqli bo'ladi.
Til belgisida uzluksiz makon va zamonda mavjud bo'lish 
xususiyatining yo'qligi uning "saqlanishi" ga qulaylik tug'diradi. Biz 
xotiramizda sezgi a'zolarimiz bilan sezadigan moddiy belgining o'zini
32

---