Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти ҳузуридаги илмий даражалар берувчи dsc

Тадқиқот натижаларининг апробацияси. Тадқиқот натижалари 10 та 
илмий-амалий анжуманда, шу жумладан, 8 та республика ва 2 та халқаро 
конференцияда апробациядан ўтказилган. 
Тадқиқот натижаларининг эълон қилиниши. Диссертация мавзуси 
бўйича 1 та изоҳли луғат, 17 та илмий мақола нашр этилган. Ўзбекистон 
Республикаси Олий аттестация комиссиясининг докторлик диссертациялари 
асосий илмий натижаларини чоп этиш тавсия этилган илмий нашрларда 5 та 
мақола, жумладан, 4 таси республика ҳамда 1 таси хорижий журналларда 
эълон қилинган.
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми. Диссертация кириш, уч боб, 
хулоса ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан ташкил топган бўлиб, 
умумий ҳажми 160 саҳифадан иборат. 
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ 
Кириш қисмида тадқиқотнинг долзарблиги ва зарурати асосланган, 
диссертациянинг мақсади ва вазифалари, объекти ва предмети тавсифланган, 
унинг республика фан ва технологиялари ривожланишининг устувор 
йўналишларига мослиги кўрсатилган, тадқиқотнинг илмий янгилиги ва 
амалий натижалари баён қилинган, ўзбек тилшунослиги терминларининг 
умумий ўрта таълим мактаб дарсликларидаги қўлланиш доираси, тадқиқот 
натижаларини амалиётга жорий қилиш, нашр этилган ишлар ва диссертация 
тузилиши бўйича маълумотлар келтирилган.
Диссертациянинг биринчи боби «XX аср бошларида ўзбек 
тилшунослиги назарий асосларининг яратилиши. Ўзбек тилшунослик 
терминологиясининг шаклланиши ва тараққиёт босқичлари» деб 
номланиб, унда ўзбек тилшунослиги назарий асосларининг яратилиши ва 
унинг терминларда акс этиши, ўзбек тилшунослик терминларининг 
тараққиёт босқичлари ҳамда ўрганилиши тадқиқ қилинган. Бобнинг «Ўзбек 
тилшунослиги назарий асосларининг яратилиши ва унинг терминларда акс 
этиши» номли биринчи бўлимида она тили ўқитилишининг йўлга қўйилиши 
муносабати билан лисоний тушунчаларнинг пайдо бўлиши ва уларнинг 

---

11 
терминларда акс этиши таҳлил қилинган. Ўзбек тили бўйича тузилган илк 
дарсликларни бошқа тил вакиллари ёзгани учун уларда ўзбек тилига хос 
ҳодисалар ўзга тиллар қонуниятлари асосида изоҳланган ҳамда араб, татар, 
турк ва рус тиллари грамматикаларидан фойдаланган. Ўзбек тилини илмий 
ўрганиш Фитратнинг «Сарф» ва «Наҳв» асари ва у бошчилигидаги «Чиғатой 
гурунги» фаолиятидан бошланган. Бу даврда ҳам тилшунослик терминлари 
борасида баҳслар бўлган. Баъзи мутахассислар арабча, форсча ва русча 
терминларни қўллаш тарафдори бўлса, бошқалар бундай терминларни 
ўзбекчалаштиришни ёқлаганлар. Ушбу масаланинг ечимида Фитрат ва 
Элбекнинг фаолияти алоҳида аҳамиятга эга. Ҳозирги ўзбек тилшунослигида 
унли товушлар деб юритиладиган «унли» Фитрат ишларида чўзғи термини 
билан ифодаланган. Тадқиқотчилар унлиларнинг чўзиқлик белгисига диққат 
қаратган ҳолда чўзғи терминини қўллаганлар. Бундан ташқари, Элбекнинг 
илмий кузатишларида товуш ҳарфи, товушлиқ терминлари ҳам ишлатилган. 
1926 йилга келиб ҳозир ҳам ишлатилаётган унли терминини ишлатиш расмий 
тус олган. Айни пайтда, ўзбек тили ички имкониятлари асосида ҳам термин 
яратишга ҳаракат қилинган. Жумладан, товушли (товишли), унсиз 
(товушсиз) терминлари кейинчалик ўзгартирилган унли ва ундош 
терминларининг дастлабки муқобиллари эди. Бу давр терминологиясида 
босим термини ҳам бўлиб, «сўзнинг бир бўғинини қаттиқроқ чўзиб 
айтилишидан иборатдир. Бу бизнинг тилда кўпроқ сўзнинг охирида воқе 
бўлади»
1
. Англашилганидек, босим термини остида ҳозирги пайтда урғу деб 
юритилаётган ҳодиса таърифлаган. Бу вақтда грамматиканинг бир бўлими 
бўлган синтаксис термини ҳам йўқ эди. «Наҳв» грамматиканинг бир бўлими 
номи сифатидаги илк терминлардан биридир, унда гап, кесим, эга, аниқловчи,