‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi p. S. S u L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni

Tekshiruv savollari
1. T a b ia t nima?
2. T a b i a t - i n s o n - j a m i y a t tizim ida gi o ‘z a ro bog*liqlikni 
tushuntiring?
3. T ab ia tg a antropogen t a ’sirni qanday tushunasiz?
4. A n tro p o g e n m odda almashinuvi q anday jarayon va uning 
tabiiy m o d d a almashinuvidan farqi nimada?
5. T a b i i y m u v o z a n a t n im a v a u n i n g q a n d a y e k o lo g ik
ahamiyati bor?
6. N im a uchun tabiatni m uhofaza qilish zarur?
7. Y er sayyorasidagi hozirgi ekologik holatni izohlab bering?
8. E k o lo g ik m u a m m o la r d e g a n d a q a n d a y m u am m o la rn i 
tushunasiz?
9. N im a sa b a b d a n ekologik bilim zarur ekan?
1.2. Ekologik ta’limot va uning shakllanishi
Ekologiya fanining predmeti, maqsad va vazifalari. Ekologiya
atam asining dastlabki t a ’rifi tatiiqli nemis biologi Ernest Gekkel 
t o m o n id a n u n in g «Organizm larning umumiy morfologiyasi» 
(1866-y.) va «O lam vujudga kelishining tabiiy tarixi» (1868-y.) 
kabi ilmiy asarlarida keltirilgan. Unga k o ‘ra ekologiya lug‘aviy 
jihatdan y unoncha; oykos (oikos) - yashash makoni, o ‘rni, joyi

---

ham da logos (logos) - fan, m an tiq s o ‘zlari birik m alarid an
tuzilgan a ta m a d ir . M a ’n o sig a k o ‘ra tirik o r g a n iz m la r n i n g
yashash sharoiti yoki tashqi rauhit bilan o ‘za ro m unosabatini 
anglatadi.
Ekologiya biologik y o ‘nalishdagi fanlardan biri sifatida XIX 
asrning o 'rtalarida shakllandi. D astlabki d a v r la rd a u alohida 
olingan tirik organizm larni o 'r a b turuvchi o ‘lik ta b ia t bilan 
m unosabatini o'rgangan.
Ekologiya mustaqil fan sifatida XIX asrning oxirlarida keng 
ta n olingan b o ‘lsa-da, u n in g ekologiya d eb a ta lib , um um iy 
l u g ' a t g a k iris h i X X a s r n i n g s o 'n g g i ( 1 9 6 0 - 2 0 0 0 - y . ) o ‘n 
yilliklariga to ‘g ‘ri keladi.
K o ‘rinib turibdiki, ekologiya nisbatan yosh fa n hisoblanib, 
hozirda ham uning shakllanishi davom etm oqda. S huning uchun 
fanning predmeti, maqsadi va vazifalarini t a ’riflashda k o ‘pchilik 
m ualliflar bir-biriga y a q in fikrlarni b ild irsa la r-d a , hozircha 
y a g o n a u m u m iy t o ‘x t a m g a k e l i n g a n d e y i s h g a a s o s
yo'q.Ekologiya fanining rivojlanishida uning o 'r g a n is h obyekti 
va unga ilmiy yondashish jihatlariga k o ‘ra bir necha davrlarni 
fa r q l a s h m u m k in . Bu d a v r l a r b a ’zi m a n b a l a r d a f a n n in g
b o iim lari sifatida ham t a ’riflanadi.
B irinchi d a v r - t a b i a t n i k u z a t i s h v a t a v s i f l a s h , ti r i k
organizmlarning muhit bilan o ‘zaro m uno sab atlarin i o ‘rganish 
davri.
Ikkinchi davr - tirik organizm lar va ular yashaydigan muhitni 
yaxlit funksional tizimlarni, y a ’ni ekotizimlarni o ‘rganish davri.
Uchinchi d avr - e k o t i z i m l a r n i b i r g a l i k d a o ‘z a r o
munosabatlarini o ‘rganish davri.
To‘rtinchi davr - Yerdagi barcha tirik organizm lar va ularning 
yashash muhitini birgalikda, y a ’ni biosfera sifatida o'rganish 
davri.
Beshinchi davr - b i o s fe r a d a inson ongin i y e ta k c h i o ‘rin 
egallashi bilan b o g ‘liq ra v is h d a s h a k ll a n a d ig a n n o o sfe ran i 
o ‘rganish davri.
P opulyatsiyalar, tu rla r, biosenozlar, b io g e o t s e n o z la r va 
b io s fe r a k a b i t u s h u n c h a l a r e k o l o g i y a f a n i n i n g m a n b a i
hisoblanadi. Shuning uchun ham ko'pincha u m u m iy ekologiya

---

4 boMimga b o 'lib o ‘rganiladi: autekologiya, populyatsiyalar 
ekologiyasi, sinekologiya va biosfera.
a) autekologiya: «autos» yunoncha so‘z bo'lib, «tashqarida» 
degan m a ’noni bildiradi. Ayrim turlarni boshqa organizm lar 
q am ro v id a n alohida olib ularning yashab turgan muhit bilan 
o 'z a r o m u n o s a b a tl a r in i , q a n d a y m uhitga k o 'p r o q va uzviy 
moslashganligini o'rganadi.
b) populyatsiyalar ekologiyasi: «populyatsion» fransuzcha 
so‘z b o i i b , «aholi» degan m a ’noni bildiradi. Populyatsiyalar 
tuzilmasi va dinamikasi, m a ’lum sharoitda turli organizm lar 
sonining o ‘zgarishi, biomassa dinamikasi sabablarini tekshiradi.
c) sinekologiya: «sin» yu n o n ch a s o ‘z bo'lib, «birgalikda» 
degan m a ’noni bildirib, biosenozning tuzilishi va hossalarini, 
ayrim o'sim lik va hayvonot turlarining o ‘zaro ham da ularning 
tashqi m u h it bilan m unosabatini o'rganadi.
d) e k o t i z im l a r n i t a d q i q q ilish n in g rivojlanishi b io sfera 
(yunoncha, «bios» - hayot, «sfera» - shar) haqidagi t a ’limotni 
vujudga keltirdi. Biosfera to ‘g ‘risidagi to'liq m a ’lumotga keyingi 
m av zu la rd a alohida to'xtalish k o ‘zda tutilgan.
B a ’zi bir chet el adabiyotlarida ekologiya sof biologik fanlar 
genetika, zoologiya, b o ta n ik a va mikrobiologiya kabi fanlar 
asosida o ‘rganiladi va 4 guruhga bo'linadi: a) global ekologiya, 
b) sinekologiya, c) dem oekologiya va d) avtoekologiya.
G lo b a l ekologiya - ekosfera va biosferani, sinekologiya -
e k o t i z i m va ijtim o iy e k o lo g i y a n i , d e m o e k o lo g iy a - aho li 
ek o lo g iy a sin i va av to e k o lo g iy a - organizm lar fiziologiyasi, 
t o ' q i m a l a r b i o l o g i y a s i va m o l e k u l y a r b i o l o g iy a k a b i
biologiyaning maxsus bo'Iim larini o ‘rganadi (4-rasm).
Bugungi kunga kelib ekologiya sof biologik fanlar tizimidan 
chiqib, m azm uni kengayib borm oqda. Atrof-muhitga zamonaviy 
fan v a t e x n ik a ta r a q q i y o tin in g t a ’siri natijasida ekologiya 
tu s h u n ch asi o ‘ta kengayib ketdi. Fanga «Inson ekologiyasi» 
degan a t a m a ham kirib keldi. Insonni tashqi muhitga munosabati 
b o s h q a t i r i k o r g a n i z m l a r d a n t u b d a n fa rq q ila d i. I n s o n
ekologiyasi yangi fan sifatida 1921 -yilda amerikalik olim lar 
Borjes va P ark tom onida n kiritildi. Dastlabki inson ekologiyasi 
tibbiy soha boMimi sifatida qaralib, keyinchalik uning ijtimoiy,

---

texnik, m a ’muriy, iqtisodiy va huquqiy tomonlari h a m o ‘rganildi. 
Inson ekologiyasi insonni atrof-m uhitga va aksincha, muhitning 
insonga t a ’sirini o ‘r g a n a d i . In s o n e k o lo g iy a s in i o ‘rg anish 
natijasida ijtimoiy ekologiya vujudga keldi. U n g a birinchi boMib 
Raderik Mak Kenzil «Ijtimoiy ekologiya ijtimoiy fanlardan biri 
b o ‘lib, uning vazifasi inson bilan atrof-muhit o 'rta s id a g i xususiy 
bog'lanishlarini o 'rg an ish d an iborat», deb t a ’rif bergan edi.
OJcbâl 
J
î-kQkgr>'i 1
Smrkvkgva 
-
Dttr,aïkalog!5’i > 
Avtoîkoljgjy-i •
4-rasm . E kologiyaga d oir fa n la rn in g qu y id an y u q o rig a m u ra k k a b la s h ib
borish ta rtib id a jo y lash tirilish i (M an b a: F .R a m a d u , 1998).
E k ologiya faniga x o s x u s u s i y a t la r d a n biri b u ek ologik 
m a s a l a la r n i hal e tis h g a f a n l a r a r o y o n d a s h i s h d i r . Y o h u d , 
ekologiya tabiat va jam iyatni bilishning ilmiy, axloqiy, estetik, 
siyosiy, h u q u q i y va b o s h q a b ir q a t o r j i h a t l a r i n i o ‘zida 
m u j a s s a m l a s h t i r g a n . B u hol b ir q a t o r t a b i i y (b i o l o g iy a , 
geografiya, geologiya, kim yo, fizika, m atem atik a) va ijtimoiy 
(falsafa, iqtisod, huquq, sotsiologiya, pedagogika) fanlarga oid 
bilimlarni q a m ra b olgan o ‘ziga xos yangi y o ‘nalishni, y a ’ni 
ekologik yo‘nalishni sintez qilishni taqozo etadi. H a q iq a ta n ham 
e k o lo g iy a n in g hozirgi t a r a q q i y o t i a y n a n s h u y o ‘n a lish d a
takomillashib bormoqda. Hozirgi zamon ekologiyasini alohida 
olingan tabiiy fan sifatidagina emas, balki tabiiy va ijtimoiy 
fanlarning xulosalariga tayanadigan fan sifatida olib qarash va 
talqin etish m aqsadga m uvofiq b o ‘ladi.

---

H o z i r d a ek o lo g iy a f a q a t tirik o r g a n iz m la r o 'r t a s i d a g i
m u n o sab atlarn i yoki organizm lardan yuqori turuvchi tizimlarga 
xos qonuniyatlarni o'rganish bilan chegaralanib qolmay, tabiat 
b i l a n j a m i y a t o ‘rta s id a g i m u n o s a b a t l a r n i n g eng o p t i m a l
yechimlarini asoslab berishi zarur. Bu degan so‘z ekologiyaning 
ijtimoiy mavqei oshib borayotganligini k o ‘rsatadi. Yuqoridagi 
fikrlardan kelib chiqib, hozirgi zam on ekologiyasi - tabiat va