‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi p. S. S u L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni
Ekologik ta’limotning xorijlik olimlar tomonidan o'rganilishi
Download 6.31 Mb. Pdf ko'rish
|
ek 517 7 tayi-3-0002
Ekologik ta’limotning xorijlik olimlar tomonidan o'rganilishi.
0 ‘simlik va hayvonotlarning h ay o t tarzi, ularning tashqi muhitga b o g ‘liqligi va turli j o y l a r d a t a r q a l i s h s a b a b la r i h a q i d a g i m a ’lu m o tla r insonlar t o m o n i d a n j u d a q a d i m - q a d i m d a n o q o g ‘za k i va yozma s h a k l l a r d a t o 'p l a n i b k e lin g a n . B u n d a y m a ’l u m o tl a r n i ja m l a b d a s t l a b k i ilmiy x u l o s a l a r q i l is h g a urinishlarni antik faylasuf Aristotel (Eramizdan avvalgi 384-322- y.) as a rla rid a uchratish m u m k in . U 500 dan o r t i q h a y v o n turlarining yashash tarzi t o ‘g ‘risida yozib, unda ekologiyaga oid k o ‘p lab fikrlarni o l g ‘a s u ra d i. A risto te ln in g sh o g ird i, «Botanikaning otasi» T e o fra st Erezeyskiy (Eram izdan avvalgi 371 —280-y.) esa o ‘sim liklarning turli sharoitlarda o ‘zgarishi, u l a r n i n g qiyofasi va x u s u s i y a t l a r i t u p r o q h a m d a iq lim g a bogiiqligi to ‘g ‘risidagi m a ’lum otlarni yozib qoldirgan. X V I I - X V I I I a s r l a r d a g i e k o l o g i k m a ’l u m o t l a r t i r ik organizm larni ayrim g u ru h la r in i o'rganishga q a r a t ilg a n edi. J.Byuffonning ishlarida( 1707—1778) hayvonlarning tuzilishiga tashqi muhitning ta ’siri m asalasi k o ‘tarilgan. J.B .L am ark (1774— 1892) dastlabki evolutsion t a ’limotni o ‘rtaga tashladi va o ‘simlik ham da hayvonlarning evolutsion o ‘zgarishlarida eng m uhim omil bu tashqi tabiiy muhit t a ’siri d eb hisobladi. XIX asrdagi ekologik m a ’lum otlar (A. G um bold) o ‘simliklar geografiyasida yangi ekologik y o ‘nalishni keltirib chiqardi. 1859- yilda Ch. Darvin «Tabiiy tan lash y o ‘li bilan tu rlarn in g kelib chiqishi» asarida tabiatdagi yashash uchun kurash, y a ’ni tur bilan m u h i t o 'r t a s i d a g i h a r q a n d a y q a r a m a - q a r s h i l i k l a r n i n g k o ‘rinishlari tabiiy t a n la n ish g a olib keladi va evolutsiyaning harakatlantiruvchi kuchidir deb qaraydi. A . N . Beketov (1825-1902) o'sim liklarning ichki va tashqi tuzilishidagi xususiyatlari ularning geografik tarqalishi bilan b o g ‘liqligini h a m d a fiziologik usullarning e k ologiya uch u n a h a m i y a t i k a t t a e k a n l i g i n i k o ‘rs a td i . 1 8 7 7 -y ild a n e m is gidro b io lo g i K .M y o b iu s biosenozlar haqidagi tasav v u rla rin i a s o s l a b b e r d i. 0 ‘s i m l i k l a r j a m o a s i h a q i d a g i t a ’li m o t g a G . F . M o ro z o v va V .N .S u k a c h e v asos soldilar. R u s olimlari V . N . S u k a c h e v , B .A . K e ll e r , V.V.O lexin, V . G . R a m e n s k i y , A.Shinnikov va chet ellik olimlardan F.Kelementes, K.Raunkier, T . D y u Rie, I.B rau n -B lan k e va boshqalarning fitotsenologik ishlari um um iy biotsenologiyaning rivojlanishiga k a tta hissa q o 'sh d i. U m um iy ekologiyaning rivojlanishida R .N .K ashkarovning « M u h it va jam oa» deb nom lan g an 0 ‘rta Osiyo universitetida o ‘q i g a n m a ’ru z a l a r i k e y i n c h a l i k « H a y v o n la r e k o lo g iy a s i asoslari» nomi bilan birinchi yozilgan darslik b o ‘lib qoldi. O 'r t a asrning 30-yillaridan boshlab ekologiyada yangi davr « Populyatsiyalar ekologiya»sini tadqiq qilish boshlandi. Uning asoschisi ingliz olimi C h . E l t o n hisoblanadi. H a y v o n la rn in g m o r f o l o g i k va e v o l u t s i o n e k o lo g iy a s in i r i v o j l a n t i r i s h g a M . S . G i l y a r o v va S . S . S h v a r s k a t t a h issa q o ‘s h d i l a r . I.S.Serebryakov to m o n id a n gulli o'simliklarning hayot shakllari tasnifoti ishlab chiqildi. 1 9 4 0 -y illa rn in g b o s h l a r i d a tabiiy tiz im la rn i o ‘rg a n is h ja ra y o n id a yangi y o'na lish kelib chiqdi. 1935-yilda ingliz olimi A . T e n s l i e k o t i z i m l a r , 1 9 4 2 -y ild a esa V . N . S u k a c h e v biogeotsenozlar haqidagi t a ’limotni ilgari surdilar. 1950-yilning boshlarida G .O dum , Yu.Odum, R. Uitekker, R .M a r g a l e f va b o s h q a la r biologik m ahsuldorlikning nazariy asoslarini yaratish borasida ish olib bordilar. E k o l o g i k t a ’lim o tning 0 ‘r t a Osiyo va 0 ‘zbek isto n d a g i taraqqiyoti. 0 ‘rta asrla rd a O lrta Osiyoda yashab ijod etgan o l i m l a r d a n M u h a m m a d M u s o al-X o raz m iy , A b u N a s r F orobiy, A bu Rayhon Beruniy, A b u Ali ibn Sino va b o sh q alar tabiat fanlarining rivojlanishiga k a tta hissa q o 's h g a n la r, ular hali ekologiya fan sifatida a lo h id a shakllanmagan dav rla rd ay o q tabiat va undagi m uvozanat, o'sim lik va hayvonot dunyosi, tabiatni e ’zozlashga oid q im m a tli ekologik fikrlarni aytganlar. Buyuk alloma Muhammad M uso al-Xorazmiy (782-847) 847-yilda «Kitob surat al-arz» nom li asarini yozdi. U n d a d u nyo okeanlari, q ita ’lar, qutblar, e k v a to rla r, cho'llar, to g 'la r, dary o va dengizlar, k o lla r, o‘r m o n la r va undagi o'simlik va hay v o n o t dunyosi, shuningdek, boshqa tabiiy resurslar - yerning asosiy boyliklari ekanligi haqida m a ’lu m o tla r keltirgan. 0 ‘rta Osiyo xalqlari ijtimoiy-falsafiy fikrining eng yirik va m a sh h u r vakillaridan biri Abu N a sr Forobiyning (870-910) ilmiy- falsafiy merosi nihoyatda boy. U n in g asarlarida tabiatshunoslik ilmi, ilm iy-am aliy fa oliyat v a h u n a r m a n d c h i l ik m a s a l a l a r i yoritilgan. Forobiy «Insoniyatning boshlanishi h a q id a kitob», « H a y v o n a ’zolari t o ‘g‘risidagi k ito b » , shuningdek, « O d a m a ’zolarining tuzilishi» kabi a s a rla rid a odam va h a y v onlarning ayrim a ’zolarining tuzilishi, xususiyatlari va vazifalari, ularning o'xshashligi va farqlari haqidagi m a ’lumotlar keltirilgan. F oro b iy t a b i a t d a m a v j u d n a r s a l a r n i t a b i i y v a i n s o n q o ‘ li b i l a n yaratiladigan sun’iy narsalarga ajratgan. U tabiiy n arsalar ta b ia t to m o n id a n yaratilgan degan x ulosaga keladi. Inson om ilining t a ’siri k atta ekanligini, tabiiy va s u n ’iy tanlash h a m d a ta b iatg a ko'rsatiladigan boshqa t a ’sirlarni atroflicha baholagan. Abu Rayhon Beruniy (97 3 -1 0 4 8 ) k o inotda r o ‘y b e r a d ig a n hodisalarni taraqqiyot q o n u n la ri bilan bog'lab tushuntirishga urinadi. Olim yerdagi ba’zi h odisalarni quyoshning t a ’siri bilan izohlaydi. Uning fikricha, inson tab iat qoidalariga rioya qilgan holda borliqni ilmiy ravishda t o ‘g ‘ri o ‘rgana oladi. U yer yuzida o ‘simlik va hayvonlarning yashashi uchun zarur im k o n iy a tla r cheklangan, lekin o ‘simlik va h a y v o n la r cheksiz k o 'p a y is h g a intiladilar va shu m aqsadda k u ra sh ad ila r, «Ekin ekish va nasi qoldirish bilan dunyo t o ‘lib boraveradi», deb b ash o ra t qiladi. G archi dunyo cheklangan b o ‘lsa-da, k u n la ro 'tis h i bilan b u ikki o ‘sish natijasida ko'payish cheklanm aydi. Agar o 's im lik la r d a n yoki jo n iv o rla rd a n biror xilining o'sish ig a sh a ro it b o 'l m a y , o'sishdan to'xtasa ham boshqalarida bu holat kuzatilmaydi. Ular birdaniga paydo b o ‘lib, birdaniga yo‘qolib ketmaydilar, balki ularning biri y o ‘qolsa ham, u o ‘z o'xshashini qoldirib ketadi. B e r u n ' " T s a r la r i d a o ‘si m li k va h a y v o n l a r n i n g b i o l o g i k xususiyatlari, u larn in g tarqalishi va x o ‘jalik d ag i a ha m iya ti haqida m a ’lumotlar beriladi. Beruniyning ilmiy qarashlari asosan « S a y d a n a » , « M inera logiya », «Qadimgi a v lo d la rd a n qolgan y o d g o rlik la r» k abi a s a r la r i d a o ‘z aksini top g an . «Q adim gi a v l o d l a r d a n q o l g a n y o d g o r l i k l a r » a s a r i d a o ' s i m l i k va h a y v o n o tla r n in g tashqi m u h it bilan aloqasi, u larning xulq- a t v o r i n i yil fa s lla r in in g o ‘zgarishi bilan b o g ‘liq ra v is h d a o'zgarishi misollar bilan tushuntirilgan. Beruniy yer qiyofasining o'zgarishi o ‘simlik va hayvonot dunyosining o ‘zgarishiga, tirik organizm larning turli hayoti yer sayyorasi tarixi bilan bog'liq bo'lishi kerak deb hisoblaydi. Qumni kovlab, uning orasidan c h ig'anoqni topish mum kin, deydi alloma. Buning sababi shuki, bu q um lar qachonlardir okean tubi b o ‘lgan deb xulosa qiladi. Beruniyning «Saydana» nomli asarida 1116 xil dori-darm onlar tavsiflangan. U larning 750 tasi turli o ‘simliklardan, 101 tasi hayvonlardan, 107 tasi esa minerallardan olinishini bayon etgan. Beruniy o'zining tabiiy-ilmiy kuzatishlari asosida tabiatdagi h o d is a la r m a ’lum tabiiy q onuniyatlar asosida boshqariladi, ularni tashqaridan t a ’sir etuvchi har qanday kuch o ‘zgartirish qobiliyatiga ega emas, degan xulosaga keladi. Download 6.31 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling