‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi p. S. S u L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni

n u q ta la r y o k i c h id a tn lilik c h e g a ra la ri d e y ila d i. O m iln in g
organizmga eng qulay t a ’sir etish nuqtasi o ptim um deyiladi.
Populyatsiya - fransuzcha fondations so'z idan olingan bo'lib. 
xalq, aholi degan m a ’nolarni bildiradi. Bu a tam a XVIII asrning 
o x irla rid a n b o s h la b , to XX a s r n in g 4 0 —50-yillariga q a d a r
biologiya fa n id a h a r q a n d a y in d i v i d l a r y ig 'in d isi sifatida 
qo'llanib kelindi. Ekologik nuqtayi n a z a rd a n esa populyatsiya 
deb uzoq m uddat davomida muayyan bir joyda yashaydigan yoki 
o'sadigan va bir turga mansub b o 'lg a n individlar yig'indisiga 
aytiladi. Bir populyatsiyaga m a n s u b indiv id lar shu turning 
boshqa populyatsiya individlariga n isbatan bir-biri bilan erkin 
va oson chatishadi. Populyatsiyaning asosiy xususiyati uning 
genetik birligidir. Populyatsiyaning m uhim xususiyatlaridan yana 
biri o ‘zini so n j i h a t d a n i d o r a e t i s h i d i r . A y n i s h a r o i t d a
individlarning optimal sonining saq lab turilishi populyatsiya 
gom eostazi deyiladi. Yuqoridagi t a ’rifdan k o ’rinib turibdiki. 
populyatsiya guruhli birlashma hisoblanadi. Guruhli hayot tarzi 
populyatsiya uchun o'ziga xos xususiyatlarni keltirib chiqaradi. 
Bu xususiyatlar populyatsiyaning soni, zichligi. tug'ilishi. o'lishi, 
o'sishi va o'sish tezligida o ‘z ifodasini topadi. Individlarning 
m a 'lu m h u d u d d a tarqalishi. jinsi, yoshi h am d a morfologik, 
fiziologik, xulqiy va genetik x u susiyatlari populyatsiyaning 
tuzilmasini ifodalaydi.
Populyatsiyaning individlari bir-biridan yoshi, jinsi. hayot 
siklining turli fazalariga, b e q a rorguruhc halarga(poda. koloniya, 
oila va b.) m ansubligi bilan farq q ila d i. P o p u ly a tsiy a d ag i

---

individlar soni h ar xil turlar orasidagina emas, balki bir tur ichida 
ham har xil b o ‘ladi. Populyatsiyadagi individlarning m o'lligi 
u l a r n i n g u m u m i y s o n i, a b s o l y u t va n is b i y z i c h l i k l a r d a
ifo d a la n a d i. S o n k o 'rsa tk ic h i - bu p o p u ly a ts iy a egallagan 
hududlardagi individlarning umumiy sonini bildiradi. Zichligi 
esa, m a ’lum m a y d o n birligiga t o ‘g‘ri keluvchi individlar sonini 
bildiradi. Bu ikki ko'rsatkich bir-biri bilan uzviy bog'liq.
Tug ‘ilish - b u m a ’lum vaqt ichida tu g ‘ilgan individlar sonidir. 
Bu k o 'r s a t k ic h m a ’lum turning evolutsiyasi davom ida q a ro r 
topgan xususiyatlardan b o i i b , turning biologiyasi, xulqi, jinsiy 
yetilishi, jinslarning nisbati. muhitning qulayligi kabi hollar bilan 
belgilanadi.
N obud bo ‘lish (o ‘lish) - bu m a ’lum vaqt ichida nobud b o i g a n
i n d i v id l a r s o n i . Bu k o ‘rs a tk i c h h a m t u r n i n g o 'z i g a xos 
xususiyatlaridan biri bo'lib, hayot muhitining xarakteriga b o g liq
b o la d i.
Populyatsiyaning o ‘sishi - bu tug1 ilish va o ‘lish orasidagi farq 
bilan ifodalanadi. U hayot muhitining holatiga qarab m usbat 
yoki manfiy ifodaga ega b o ‘lishi mumkin.
O 'sish te z lig i - bu vaqt birligidagi o ‘sish darajasi bilan 
b e lg ila n a d ig a n k o 'r s a tk ic h d ir . M a ’lu m ki, h a r q a n d a y tirik 
organizm bir q a n c h a boshqa organizmlar orasida yashaydi va 
ular bilan turli m unosabatlarda bo'ladi. Tirik organizmlarning 
birgalikda tashkil etgan tuzilmalari yoki hamjamoalari o'ziga 
xos tabiiy q o n u n iy a tla r asosida vujudga keladi va boshqarib 
turiladi. O rganizm darajasidan yuqori turadigan ana shunday 
tizimlardan biri - biosenozlardir. Biosenoz lotincha so‘z bo'lib, 
b io s 
-
h a y o t ,
sen o z 
-
u m u m , 
j a m o a
d e m a k d i r
(5-rasm).
Biosenoz deb m a ’lum vaqt m obaynida bir-biri bilan uzviy 
bog'liqlikda shakllangan va birgalikda faoliyat ko'rsatadigan 
irik org a n iz m la rn in g ham jam oasiga aytiladi. Ekologik
i biosenozning quyidagi xususiyatlariga asosiy e’tiborni 
’ozim:
e n o z tu rli tirik o rg a n iz m la r g u r u h la r id a n ib o ra t 
nbiiy tizim sifafcjda faoliyat k o ‘rsatadi; 
hakllanishi k o ‘p hollarda uzoq vaqtni talab etadi;

---

• u n d a g i tirik o r g a n iz m la r n i n g o ‘z a r o m u n o s a b a tl a r i
m uvozanatlashgan holda bo'ladi;
• biosenozdagi tirik organizmlar o 'z a r o va atrof-muhitga 
moslashib yashaydilar.
Biosenoz xilma-xil tuzilmaga ega. O d a td a uni tur. fazo va 
ekologik tu z ilm a la rg a b o 'li b o 'r g a n i la d i . B iosenozning tur