‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi p. S. S u L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni

tuzilm asi d e y ilg a n d a biosen o zd a g i t u r l a r n i n g xilma-xilligi. 
miqdori, ularning fenologik holati va hokazolar e ’tiborga olinadi.
5-rasm . Biosenoz tuzilm asi (M an b a: A .T o 'x ta y e v , 1998).
Biosenozning eng muhim x u s u siyatlaridan biri uning turlar 
tarkibidir. Ayni bir biosenoz uchun xos b o 'l g a n o'simlik va 
hayvon tu rla rin in g umumiy soni d eyarli d o im iy bo'lib, har 
xil turdagi biosenozlarda u keskin o 'z g a r i b turadi. N am tropik 
o 'rm o n la r d a g i biosenozlar turga boy h is o b la n s a , qurg'oqchil 
va sovuq h u d u d lard a g i biosenozla rda t u r l a r kam uchraydi. 
M aydon birligiga t o ‘g ‘ri keladigan tu r l a r soni biosenozning 
turlarga to'yin g a n lig i deb ataladi. U h a m turli biosenozlarda 
turlar tarkibi kabi o'z g arib turadi.
B io se n o z o d a t d a f i t o s e n o z , z o o s e n o z , m i k o s e n o z va 
m i k r o b io s e n o z la r d a n tashkil to p a d i . B io se n o z va u bilan
EI0GE0SEK02
S
A b J t ú í E llitw
A b J t ú í E llitw

---

bog'langan biotopning chegaralari birinchi navbatda o'simlik 
qoplami o'z garishi bilan aniqlanadi. Fitosenoz hosil qilishda 
o'simliklar orasida son jihatdan k o ‘pchilikni tashkil etuvchi yoki 
k o ‘zga y a q q o l tashlanuvchi tu r ajratiladi va bu tur o d atd a 
hukmron (yoki dom inant) tur deyiladi. D em ak, dom inantlar yoki 
h u k m ro n b o 'l i b h i s o b la n g a n tu rla r m i q d o r j ih a t d a n k o ‘p 
uchraydi va boshqa turlar orasida yaqqol ajralib turadi. Ular 
asosiy organik m assa to'plovchi ham da fitosenozning fonini va 
x a ra k te rin i belgilovchi h iso b la n a d ila r. D o m i n a n t tu rlarg a 
n isb atan o z r o q m i q d o r d a uch ray d ig an , am m o fitosenozda 
m a ’lum aha m iy a tg a ega bo'lgan turlar subdominant - ikkinchi 
hukmron turlar deb ataladi. Dominant va subdominant turlardan 
tashqari ja m o a tarkibida kam roq sonda uchraydigan turlar ham 
mavjud. U lar kom ponentlar deyiladi. K am sondagi va noyob 
turlar ham biosenozning hayotida muhim rol o'ynaydi. M a ’lum 
bir turning b archa abiotik va biotik omillar majmuiga bo'lgan 
munosabati, y a ’ni biosenozdagi boshqa turlarga nisbatan tutgan 
o ‘rni ekologik o ‘rin deyiladi. Tabiatda populyatsiyalarga xilma- 
xil abiotik va biotik omillar t a ’sir etadi. Shuning uchun umumiy 
ekologik o 'r in ichida iqlim, trofik, edafik va boshqa xususiy 
ckologik o 'r in la r ajratiladi. V.N.Beklemishev tasnifotiga k o ‘ra 
ekologik o 'r in trofik, tropik, forik va fabrik kabi toifalarda 
namoyon b o 'ladi. Trofik aloqa bir turning ikkinchi tur bilan 
oziqlanishida nam oyon bo'ladi. Tropik aloqa bir tur tomonidan 
ikkinchi turning yashash sharoitini o'zgartirilishida namoyon 
bo'ladi. O 'rm o n d a g i daraxtlar tonionidan shu yerlarda o'suvchi 
boshqa o r g a n iz m la r hayotiga k o 'rsa tilad ig a n t a ’sirlarda bu 
yaqqol nam oyon bo'ladi. Forik aloqa bir turning tarqalishiga 
ikkinchi turning t a ’sir etishidir. K o'pgina hayvonlar tomonidan 
o'simliklarni iste’mol qilib, ular urug'larining tarqatilishi bunga 
misoldir. Bir tu rn in g o'ziga in qurish uchun boshqa turning 
q o k liq la rid a n foydalanishi fabrik alo q a deyiladi. M asalan, 
qushlar in qurish uchun daraxt barglari, shoxchalarini tashib 
k c la d i, h a y v o n l a r n i n g j u n va p a t l a r i d a n f o y d a l a n a d i .
B io s e n o z d a g i o r g a n i z m l a r b ir-biri b i l a n tu r l i c h a o 'z a r o
m u n o s a b a tla r d a , y a ’ni biotik aloqalarda bo'ladilar. Bunday 
aloqalarning quyidagi shakllarini ajratish mumkin: M utualizm

---

yoki simbioz - o ‘zaro aloqaning har ikki to m o n uchun foydali 
b o ‘lishi; Kommensulizm - o ‘zaro a loqaning organizm lardan biri 
uchun foydali, ikkinchisi uchun zararsiz bo'lishi; Yirtqichlik -  
aloqaning organizm lardan biri uchun foydali, ikkinchisi uchun 
zararli b o ‘lishi; Parazitizm - bir organizm ning ikkinchi organizm 
hisobiga yashashi; N eytralizm -  organizm larning bir-biriga foyda 
yoki zarari yo'qligi; Antibioz - bir organizm ajratib chiqaradigan 
zaharli m oddalar, masalan, antibiotik, fitonsidlarning ikkinchi 
organizmga t a ’siri; Raqobcit - yashash joyi yaqin organizmlar, 
turlar orasida joy, ozuqa uchun kurash, b u n d a n h ar ikki tomon 
z a rar k o 'rish i h am m um kin. B iosenozning fa zo viy tuzilm asi 
deyilganda organizmlarning relyef b o 'y l a b tarqalish qonuniyati 
tushuniladi. M asalan, o ‘sim liklarning a b io tik omillarga mos 
ravishda turli joylarni egallashi va q a v a t- q a v a t b o ‘lib tarqalishi. 
Biosenozning ekologik tuzilmasi deyilganda ekologik omillarga 
bog'liq ravishda shakllangan o rg a n iz m la r guruhlarining bir- 
biriga nisbati tushuniladi. Masalan, organizm larning ch o ‘l yoki 
k o ‘l sharoitlariga moslashgan turlar nisbati.
B io se n o zg a xos q o n u n i y a t l a r n i b ilis h i n s o n g a m a ’lum 
d a r a j a d a u ni « b o s h q a r i s h » i m k o n i y a t i n i b e r a d i . S u n ’iy 
b io s e n o z la rn i y a r a tish , o 's i m l ik l a r n i b io l o g ik h im o y alash
usullarini ish lab chiqish a n a s h u n d a y im koniyatlardandir.. 
Biosenozdagi organizmlarning bir m e ’yorda h ayot kechirishlari 
uchun ularga m a ’lum k o ‘rs a tk ic h la rg a ega b o 'l g a n abiotik 
omillar majmui zarur bo'ladi. Ana shu abiotik omillar majmui 
yoki boshqacha qilib aytganda, biosenozning m avjud bo'lishi 
uchun zarur bo'lgan muhit (joy) biotope (bios - hayot, topos -
joy) deb ataladi. H a r qanday biosenoz o ‘ziga xos biotop bilan 
birgalikda faoliyat k o ‘rsata oladi. Y ashash sharoitlari o'xshash, 
bir-biri bilan uzviy bog'liq holda shakllangan va yashaydigan 
t irik o r g a n i z m la r h a m d a u l a r n i n g y a s h a s h i u c h u n z a ru r 
b o ‘ladigan abiotik muhit (biotop)dan iborat funksional tizimni 
ekologik tizim  yoki ekotizim  deb ataladi. U n g a o ‘rmon, o'tloq, 
k o ‘l kabilar misol b o ‘lishi m um kin. Tirik tabiat qonuniyatlarini 
to ‘g ‘ri tushunib yetishda organizmlar uyushmasini populyatsiya, 
b io sen o z d a r a j a s i d a g i n a em a s , b a l k i e k o t i z i m d a r a j a s i d a
o'rganish m aqsadga muvofiqdir.

---