‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi p. S. S u L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni

Tugaydigan tabiiy resurslar zaxirasiga va ulardan jadallik bilan 
f o y d a la n i s h k o 'l a m i g a b o g ‘liq r a v is h d a kishilik j a m i y a t i
ehtiyojlarini faqat m a ’lum d a v r d av o m id a t a ’minlashi m um kin. 
U lar ta b ia td a o ‘z-o‘zidan tik la n m a y d i. Insonlar to m o n id a n
b u n d a y r e s u r s la r n i y a r a t i s h m u m k i n em as. C h u n k i
tiklanmaydigan resurslar ta b ia td a uzoq geologik davrlarda va 
jarayonlarda kimyoviy elementlarning to ‘planishi natijasida hosil 
b o ia d ila r. Ular tabiiy biogeokimyoviy siklda qatnashmasliklari

---

m u m k i n emas. B io s f e ra d a kim yoviy ele m e n tla r m iq d o rin i 
op tim a l darajasi ana s h u n d a y boshqarilgan va boshqariladi. 
T u g a y d ig a n re surslar o ‘z n a v b a tid a q a y ta tikla n m a yd ig a n , 
tiklancidigcm va nisbatan tiklcinadigcin resurslarga bolinadi. Qayta 
tiklanmaydigan resurslar - um um an tiklanmaydi yoki insonlar 
tom onida n ulardan foydalanish davri davom ida j u d a sekinlik 
bilan tiklanadi. Bunday resurslarga neft, to sh k o ‘m ir va boshqa 
qazilm a boyliklar kiradi. Bu resurslardan foydalanish, albatta, 
u l a r n i n g t u g a s h i g a o l i b k e la d i. S h u n i n g d e k , q a y t a
tiklanmaydigan tabiiy resurslarni muhofaza qilish, ulardan tejab- 
tergab, oqilona, kom pleks ravishda foydalanishda nam oyon 
b o 'la d i. B undan m a q s a d ularni qazib olish va qay ta ishlash 
v a q t i d a y o 'q o t i l i s h i n i k a m a y t i r i s h g a e r is h is h h a m d a bu 
r e s u r s l a r n i b o s h q a l a r i g a yoki s u n ’iy y a r a t i l g a n l a r g a
almashtirishdan i b o r a t . Tabiiy resurslarning k o ‘plab turlari XXI 
asrda tugaydi degan n o t o ‘g ‘ri bashoratlarga k o ‘pchilik olimlar 
tan q id iy m u n o s a b a t bildirm oqdalar. Bunday b ashoratchilar 
ikkilam chi x o m ash y o larn i qayta ishlash texnologiyalarining 
ta k o m illa s h ib borish in i, s u n ’iy m a te ria lla rd a n foyda la nish 
hajmini tobora o'sib borayotganligini, energiya t a ’minotini ortib 
borishi evaziga xom ashyolarni va yer q a ’rining chuqur qismida 
j o y l a s h g a n neft s a q l o v c h i q a t l a m l a r d a n neft q a z ib olish 
texnologiyalarining yaratilayotganligini hisobga olmaganlar. XX 
asrning boshlarida sayyoram iz da neft zaxiralari 190 million 
tonnani tashkil qilgan b o ‘lsa, 30 yildan so‘ng 1090 million tonna 
deb baholangan. 1970-yillarda yer q a ’ridan 33 milliard tonna 
neft va 15 trillion m 3 gaz qazib olingan. Hozirgi kunga kelib 
faqatgina quruqlikdan topilgan neft zaxiralari 27 milliard tonna, 
potensial zaxiralari bilan hisoblaganda esa 68 milliard tonna deb 
baholanm oqda. K elajakda okeanning chuqur tubida joylashgan 
neft saqlovchi h u d u d l a r d a n neft qazib olish im k o n iy a tla ri 
mavjud. Hisob-kitoblarga k o ‘ra hozirgi kundagi jadal qazib olish 
sharoitida yer yuzi aholisining asosiy metallarga b o i g a n resurslar 
zaxiralari quyidagicha (million tonna hisobida): alyuminiy -
1500; kumush - 65; xrom - 20; kobalt - 220; mis - 2; molibden
- 50; oltin - 3,5; p l a t i n a - 9 ; q a l a y - 1 ; v o l f r a m - 4 0 0 ; u r a n -
100; v a n a d d iy - 2500; rux - 6. Shuning uchun ehtiyojdan kelib 
chiqib, u yoki bu xom ashyo zaxirasidan foydalanishda, geologik

---

qidiruv ishlari samaradorligini yaxshilash imkonini beruvchi va 
qazilm a boyliklari qazib olish usu llarin i takom illashtirishni 
k o ‘zda tutuvchi ilmiy-texnika yutuqlarini hisobga olish m uhim
ahamiyatga ega. Taraqqiyotning hozirgi bosqichida bilimlarimiz 
doirasida hozircha birinchi guruh tugaydigan resurslarini qayta 
tiklanmaydigan resurslar deb hisoblashga haqlimiz.