‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi p. S. S u L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni

Noosfera grekchada noos - aql, ong, spaira - sferik qobiq 
d e m a k d ir . N o o s f e r a j a m i y a t bilan a tr o f - m u h i tn i n g o ‘za ro
t a ’sirlashuv m ak o n id ir. Boshqacha qilib aytganda, noosfera -
bu fikrlovchi q o b i q yoki insonning ongli faoliyati t a ’sirida 
jam iyat va ta b ia tn in g evolutsion rivojining asosiy harakatga 
keltiruvchi kuchi yoki omilidir. Bu omil avval yerda so'n gra yer 
atrofidagi kosm ik b o 'sh liq d a ham yetakchi o ‘rin tuta boshlaydi. 
N o o s f e r a a t a m a s i d a s t l a b fransuz filo so fi E .L e ru a ( 1927) 
t o m o n i d a n q o ' l l a n i l g a n . l i n i n g t u s h u n i s h i c h a , n o o s fe ra
biosferaning oliy «m a’naviy» bosqichi hisoblanadi. Boshqa bir 
fransuz k a to lik filosofi P.Teyyar De S harden esa noosferani 
biosferaning ustki fikrlovchi qatlami deb tushungan.

---

R u s o l i m i V . I . V e r n a d s k i y o ‘z i n i n g b i o g e o k i m y o v i y
tadqiqotlariga asoslanib, «Insonning x o 'jalik va ishlab chiqarish 
faoliyati tufayli tabiat kuchli o'zgarishga uchraydi, bu jarayonda 
inson bosh o 'z g a r ti r u v c h i k u c h g a a y l a n a d i va u biologik 
evolutsiyaning y o ‘nalishini belgilovchisi b o ‘lib qoladi. Inson 
bilan biosfera o'rtasidagi o ‘zaro m u n o s a b a t umumsayyoraviy 
xarakter kasb etadi. Inson faoliyati tufayli tabiatda m odda va 
energiya a y lan ish in in g yangi turi, y a ’ni antropogen modda 
aylanishi q a ro r topadi. Buning natijasida yerdagi biogeosenoz 
jarayoni noogeosenozga o'tadi. O q ib a td a biosfera o'zining sifat 
j i h a t id a n y an g i b osqichi n o o s f e r a g a o 't a d i » , d egan ilmiy 
asoslangan xulosalarga keladi. N oosfera haqidagi fíkrlar so'nggi 
30-40 yil ichida dunyo b o ‘ylab keng tan olindi. Hozirgi ilmiy- 
t e x n i k a t a r a q q i y o t i r i v o j l a n g a n s h a r o i t d a b i o s f e r a n i n g
n o o s fe ra g a ay lan ish i u m u m s a y y o r a v i y m iq y o s d a n fazoviy 
miqiyosga o ‘tib borm oqda. C hunki insonning ongli faoliyati 
t a ’siri nafaqat yerda, balki unga yaqin b o i g a n koinotni ham 
qam rab olm oqda. Noosfera tushunchasi asi mohiyatiga k o ‘ra 
inson bilan tabiat o ‘rtasida uyg‘u n lash g an m utanosib o ‘zaro 
munosabatlarning qaror topishini va oxir-oqibatda jam iyat bilan 
t a b ia t o ra sid a g i m a v ju d q a r a m a - q a r s h i li k l a r n i m u k a m m a l 
darajada hal etilishini bildiradi. N o o sfe ran in g shakllanishida 
atrof-muhit ifloslanishining oldini olish, tabiatga yetkazilgan 
«jarohatlar»ni davolash, biologik tizimlar evolutsiyasini ongli 
ravishda boshqarish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish 
masalalarining t o ‘g ‘ri hal etilishi m u h im aham iyatga ega.
B io sfe ra t a r a q q i y o t i f a q a t i n s o n l a r n i n g ilm iy - t e x n ik
imkoniyatlari, salohiyatigagina bog'liq b o ‘lib qolmasdan, balki 
jamiyatning ijtimoiy-siyosiy holatiga, y a ’ni tinchlik, barqarorlik, 
hamjihatlik holatiga ham bog'liq bo'ladi.
Y u q o r id a g il a r d a n m a ’lum b o 'l a d i k i , n o o sfe ra t a ’limoti 
ijtimoiy, tabiiy va texnik fanlarni h a m d a insonning turli ishlab 
chiqarish so h a la r in in g uzviy in te g ra ts iy a s in i ta q o z o etadi. 
Noosfera oqilona tarzda tuzilgan tabiat va jam iyatdan iborat 
biosferaning kelajakdagi yangi holatidir, y a ’ni taraqqiyotning 
noosfera bosqichida jam iyat bilan tabiat bir butun yaxlit tizim 
tarzida faoliyat ko'rsata boshlaydi.

---

1. H ayot va uni vujudga kelishi haqida nimalarni bilasiz?
2. Biosfera nim a?
3. Biosferani yer q o b iq larid an biri sifatida 
ajratilishini 
asoslab bering.
4. T a b ia td a yuz beradigan m odda va energiya harakatida tirik 
organizm larning tutgan o 'rnini tushuntiring.
5. Inson va uning tirik organizmlar orasida tutgan o 'rnini 
izohlab bering.
6. Ongli q o b i q «noosfera» deyilganda nim ani tushunasiz?