‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi p. S. S u L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni

Tekshiruv savollari
1. Ekologiyani q a n d a y fan deb tushunasiz?
2. E k o lo g iy a f a n i riv o jin i tahlil eting va und ag i asosiy 
davrlarni tavsiflang.
3. E k o l o g i y a n in g y o ‘nalishlari, b o ‘lim va ta r m o q la r in i 
t a ’riflang.
4. F anning vazifalarini tahlil eting.
5. Ekologik t a ’lim o tning rivojlanishiga xorijiy olimlarning 
q o ‘shgan hissalari h a q id a nim a la rd e y a olasiz?
6. E k o l o g i k t a ’l i m o t n i n g 0 ‘r t a O s iy o , j u m l a d a n ,
O 'z bekistondagi tara q q iy o tin i tahlil eting.
1.3. Ekologiyaning asosiy tushunchalari
M uhit tushunchasining turli ilmiy m a ’nolari mavjud. Uning 
ekologik, geografik, fizik, falsafiy, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy kabi 
bir necha turlari fa rqlanadi.
Ekologiyada m u h it deb tirik organizmlarni o'rab turuvchi va 
ular bilan doimo o ‘zai'O munosabatda bo ‘luvchifizik qurshovniyoki 
tabiatning bir qism ini tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda, 
m uhitni tirik o rganizm larni o ‘rab turgan, o ‘zaro bir-biri bilan 
b og'liq s h a r t- s h a ro itla r va t a ’sirlar m ajm ui deb ham qarash 
m u m k i n . E k o l o g i y a d a m u h i t t u s h u n c h a s i k o ‘p r o q tirik
organizmlarga n isb atan qo'llaniladi, shuning uchun uni hayot 
m u h itideb ham yuritiladi. Turli tabiiy om illarm ajm uidan tashkil

---

t o p g a n m u h i tn i tabiiy h ayot n n ih iti, in s o n m ehnati tufayli 
o ‘z g a rtirilg a n y oki yaratilg a n m u h i t n i s itn ’iy hayot n nihiti 
deyiladi. Hozirgi paytda bu ikki m u h i tn i bir-biridan keskin 
chegaralar bilan ajratish m ushkul va a m a ld a mumkin emas. 
Shunga k o ‘ra ularni birgalikda olib eko lo g ik m uhit deb ataladi. 
U m u m an olganda, ekologiyada m uhit, h ayot muhiti, ekologik 
m uhit, b a ’zi hollarda atrof-muhit, ta b ia t tushunchalari ham bir- 
biriga yaqin m a ’nodosh tu s h u n c h a la r sifatida talqin etiladi. 
Hayotiy shart-sharoitlariga k o ‘ra tirik organizm lar tabiatdagi 
t o ‘rtta hayot m uhitida yashay oladilar. Bular havo, suv, tuproq 
va tirik organizm lardan iborat m u hitlardir. H ayot muhiti o ‘z 
navbatida ichki omillar xarakteriga q a r a b bir necha maydaroq 
m uhitlarga yoki yashash muhitlariga b o 'lin ad i. Masalan, suv 
muhitida chuchuk suv, sho‘r, k o 'lm a k va oqar, chuqur va sayoz, 
iliq va sovuq suvli kabi yashash m u h itlarini farqlash mumkin. 
Hayot muhiti o ‘zining turli unsurlari va jarayonlari orqali tirik 
organizmlar bilan bevosita yoki bilvosita o 'z a ro m unosabatda 
b o 'lib turadi. Bu t a ’sirlar tarkibi, tuzilishi, xususiyatlari va 
boshqa jih a tla rig a k o 'ra n ih o y a td a xilma-xil b o i a d i . H ayot 
muhiti vaqt va m akonda k o ‘p d a n - k o ‘p harak atd ag i elementlar, 
hodisalar, shart-sharoitlardan tashkil topadi. Hayot muhitining 
tirik o rg a n iz m la rg a t a ’sir k o 'r s a tu v c h i elementlari ekologik 
om illar d ey ila d i. M u h itn in g o r g a n i z m g a t a ’siri aynan shu 
ekologik om illar orqali amalga oshadi. Organizmlarning hayot 
tarzi, qiyofasi, xususiyatlari ana shu om illarga k o ‘p jihatdan 
b o g i i q bo'ladi. Organizmlar om illarga turli reaksiyalar orqali 
o 'z a ro m oslashadilar. Ammo, bu m oslashish bir tom onlam a 
jarayon emas, balki organizmlar m uhitni, t o ‘g 'riro g ‘i, ekologik 
omillarni m a ’lum darajada o'zlariga m oslab o ‘zgartiradilar ham. 
M u h it b i l a n o rg a n iz m o r a s id a g i o ‘z a r o m o sla s h is h turli 
ko'rinishlarda nam oyon b o iis h i m u m k in . Uning morfologik, 
fiziologik, xitlqiy (etologik) shakllari ajratiladi. Organizmning 
muhitga moslashuvini adaptatsiya deyiladi va u organizmlarning 
asosiy xususiyatlaridan biri hisoblanadi.
Ekologik om illar tabiati va xususiyatlariga k o 'ra bir necha 
guruh va guruhchalarga bo'linadi, y a ’ni tasniflanadi. Ulardan 
eng m aqbuli sifatida quyidagi tasnifni keltirish mumkin:

---

1. A b io tik o m illa r -  n o o r g a n ik ( o ‘lik) t a b i a t n i n g tirik 
organizm larga t a ’sirini ifodalovchi om illar b o i i b , ular 4 ta 
guruhchaga b o i i n a d i : a) iqlim omillari - y o ru g ‘lik, harorat, 
namlik, shamol, bosim va boshqalar bilan b o g i i q t a ’sirlar; b) 
edafik yoki edafogen omillar - tuproqning xususiyatlari bilan 
b o g ii q t a ’sirlardir; d) orografik omillar - hududning yer yuzasi 
tuzilishi, relyefi bilan b o g i i q t a ’sirlar; e) gidrologik omillar -
suvning xususiyatlari bilan b o g ‘liq t a ’sirlar.
2. B iotik om illar -  tirik organizmlarning bir-biriga o ‘zaro 
t a ’sirini ifodalovchi om illar b o ‘lib, ularni 3 ta guruhchaga 
ajratish m um kin: a) fitogen omillar - o'sim liklar bilan b o g i iq
t a ’sirlar; b) zoogen om illar - hayvonot dunyosi bilan b o g i i q
t a ’sirlar; d ) m i k r b i o g e n o m illa r - q u y i d a r a j a d a g i tirik
organizmlar (m ikroblar, bakteriyalar, mikroskopik o ‘simliklar, 
z a m b u r u g i a r ) bilan b o g i i q t a ’sirlar.
3. A n tro p o g en om illar - jam iy at (inson)ning turli ishlab 
chiqarish faoliyatlari bilan b ogiiq ta’sirlar. Antropogen omillarni 
m a i u m m a ’n o d a biotik omillar guruhiga m ansub deb qarash 
ham mumkin. A m m o , inson ongli faoliyatining atrof-muhitga, 
jum la d an , tirik ta b i a t (organizm)ga t a ’siri b o sh q a biologik 
mavjudotlarnikiga nisbatan beqiyosdir. Ayniqsa, hozirgi davrda 
yerdagi h ay o t t a q d i r i k o ‘p jih a td a n insonga b o g i i q b o i i b
q o l m o q d a . S h u n i n g u c h u n a n tro p o g e n o m illa r n i a l o h i d a
chuqurroq o ‘rganish va unga yetarli ah am iyat berish muhim
ekologik z a ru ra tla r d a n biridir.
Ekologik o m illa r n in g turi va ularning organizm ga t a ’sir 
darajasi cheksiz b o i i s h i mumkin, amm o m uayyan organizm 
uchun o m illarn in g son va miqdoriy k o ‘rsatkichlari m a i u m
chegaraga ega b o i a d i . H a r bir organizm turi uchun asosiy rol 
o'ynovchi yoki unchalik ahamiyatga ega b o i m a g a n omillarni 
fa rq I ash m umkin. O rganizm lar uchun har bir omilning qulaylik 
nuqtasi va chegarasi turlicha b o iadi.
E k o l o g i y a d a o r g a n i z m n i n g z k o lo g ik v a le n tlig i d e g a n
tushuncha bor. Bu m a i u m turning turli omillarga m akon va vaqt 
jihatidan chidamlilik doirasining kengligi bilan xarakterlanadi. 
Y a ’ni, tur q a n c h a lik k o ‘p hududlarda uzoq vaqt yashashga 
moslasha olgan b o i s a uning ekologik valentligi shuncha yuqori

---

deb baholanadi va bunday turlarni evritori (yunoncha eurys -
keng. topos - joy) turlar deyiladi. Moslashish doirasi tor(keng 
tarqala olmaydigan) turlarni stenotop (yunoncha stenos - tor. 
topos - joy) turlar deyiladi va bunday turlarni ekologik valentligi 
kichkina deb baholanadi. Har qanday omil organizmga m a'lum
m iqdor va qiymat chegarasida ijobiy t a ’sir k o 'r s a ta oladi. Omil 
i n t e n s i v li g i n in g o rtis h i y o k i p a s a y i s h i o r g a n i z m d a t u rli 
o'zgarishlarni yuzaga keltirib chiqaradi. Omilning ta'sir doirasida 
organizmning bardoshlilik darajasiga q a r a b norm al havot ( vital) 
va nobud b o 'Iis h ( leta l) zo nalari f a r q l a n a d i. N o b u d bo'lish 
z ona siga o 't i s h n i n g m inim al va m a k s i m a l n u q ta la r i k r itik