‘zbekist0n respubukasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Iqtisodiy ta’limotlar tarixini o‘rganishda ma’lumni davrlashtirish 
tizimidan foydalaniladi.
Taniqli iqtisodchi olim J.K.Gelbreyt: «Amalda iqtisodiy g'oyalar 
o‘z davri va vujudga kelish joyining mahsuli bo'lib, ular bilan chambar- 
chas bog'langandir; bu g'oyalarni ular tushuntirib berayotgan 
dunyodan mustaqil ravishda ajratib qarash mumkin emas; bu dunyo 
esa doimo o'zgarishda bo'ladi, agar bu g'oyalar o‘z maqsadlariga to‘la 
javob berishni ko‘zlasalar, doimo shunga mos ravishda o'zgarib 
turishlari kerak», - deb yozgan edi.
Kapitalizm davrida xo‘jalik va ijtimoiy hayotda baynalmilallik 
(internatsionalizm ) kuchayganligi tufayli, iqtisodiy fikrning 
rivojlanishi ham yagona jahon jarayoniga aylana boshladi. Oqibatda, 
klassik iqtisodiy maktab asoschilari A.Smit va D.Rikardoning qarashlari 
qisqa vaqt ichida butun jahonga ma’lum bo‘ldi, vaholanki, undan awalgi 
ko'pgina nazariyalar ayrim mamlakatlarda ko‘pchilikka ma’lum 
bo‘lmasdan «o‘lik mol» sifatida yotgan.
Ammo hozirgi davrgacha jamlangan barcha iqtisodiy g'oyalami 
ma’lum sistemaga solish va shu asosda o‘rganish maqbuldir. Ammo 
o‘tgan davr hodisalari vag‘oyalarini hozirgi zamon qarashlari «qolipi»ga 
zo‘rma-zo‘raki moslashtirish mumkin emas. Bu tarixni vulgar zamo- 
naviylashtirishga, o‘rganilayotgan davming xususiyatlarini inkor etish­
ga oUb keladi.
Bu fan doim rivojlanishda bo‘lib, bir-birini to‘ldiruvchi evolutsion 
(mavjud g'oyalaming yanada chuqurroq takomillashuvi) va inqilobiy 
(butunlay yangicha konsepsiyalar vujudga kelishi) yo‘llari mavjud. 
Inqilobiy o‘zgarishga misol sifatida A.Smit va uning izdoshlari g‘oyalari, 
marjinalistik to ‘ntarish, yangi klassik yo‘nalish (A.Marshall), 
J.M.Keynsning iqtisodiy qarashlarini keltirish mumkin. 0 ‘tish davri 
iqtisodiyoti bo'yicha g‘oyalar hozirgi davming muhim qarashlari 
majmuasiga kiradi va nihoyatda dolzarbdir. Bu masala 0 ‘zbekiston 
misolida qarab chiqildi.
Taniqli davlat arbobi Uinston Cherchill (1874-1965): «Qayerga 
borishimizni bilish uchun, qayerdan chiqqan ekanligimizni bilishimiz 
kerak», - degan edi. Bu g‘oya nihoyatda ahamiyatli bo‘lib, unda bosib 
o‘tilgan yo‘lni to ‘g‘ri baholash va istiqbolni ko‘zlash haqida gap 
boradi.

---

Iqtisodchilaming tadqiqotlaridagi asosiy bosh g‘oya 
jamiyat, 
insoniyat, ayrim shaxslaming boyligi masalasidir. Maqsad bir, lekin 
unga eltadigan yo‘llar nihoyatda xilma-xil ekanligini ko‘ramiz. Ilk 
kapitalistik munosabatlar vujudga kelgan davrgacha (XV asr) bo‘lgan 
iqtisodiy g'oyalardagi umumiylik shuki, barcha donishmandlar va 
ulaming yozgan asarlarida mehnat va yer boylikning asosiy vositasi 
ekanligi turli yo‘llar bilan talqin etiladi, ularda ishlab chiqarish sohasi 
asosiy deb hisoblangan.
XV-XVII asrlarda (qisman XVIII asr boshlarida) yangi iqtisodiy 
ta’Iimot - merkantilizm vujudga keldi. Merkantilizm to‘g‘risida qisqa 
ma’lumot beradigan bo‘lsak, uning mohiyati iqtisodiy siyosatda mamlakatda 
va davlat xazinasida nodir metallami ko‘proq to'plash, ta’limotda esa 
muomala (savdo, pul oboroti) sohasidagi iqtisodiy qonuniyatlami 
izlashdir, u awalgj davrdagi g'oyalardan keskin farq qiladi.
Keyingi muhim o‘zgarish, bu klassik iqtisodiy maktabning yuzaga 
kelishidir (XVIII asr). Bu iqtisodiy ta’Iimot ichida fiziokratizm ham 
vujudga keldiki, uning umri uncha uzoq bo'lmadi. Klassik maktab 
g'oyalari hozirgi davrda ham turli shakllarda qayta namoyon bo‘lmoqda 
(neoklassik, liberal, neoliberal...). Marks nomi bilan bog'liq bo‘lgan 
marksizm ta’limoti (nobozor iqtisodiyot) ham tarixda muhim o‘rinni 
egallaydi. Hozirgi davrda bu ta’Iimot to‘g‘risida imkoni boricha 
gapirmaslikka, ayniqsa, yozmaslikka harakat kuchayib bormoqda, 
ko'proq uning faqat salbiy tomonlarini tilga oUsh «moda»ga kirgan. 
Bunda «jon» bor, albatta, chunki 1917-yili Rossiyada boshlangan 
marksizmni hayotga tatbiq etish jarayoni samarasiz tugadi. Keyinchalik 
shu yo‘lga o‘tgan bir qancha mamlakatlarda ham eksperiment samarasiz 
yakunlandi. Lekin tarix uchun insoniyatga bu saboq juda muhim, shu 
sababli uni chetlab o‘tish adolatdan emas, deb hisoblaymiz. Darslikda 
xayoliy sotsialistlar va markschilaming iqtisodiy g‘oyalari ham o'rin 
olgan, uning tarixiy taqdiri berilgan.
XIX asr 2-yarmida awalgi g'oyalarga marksizmga muqobil ravishda 
vujudga kelgan va umumlashtirilgan holda maijinalizm deb ataladigan 
ta’Iimot hozirgi zamonning asosiy iqtisodiy g‘oyasi hisoblanadi. Lekin 
shuni ham alohida ta’kidlash kerakki, biror ta’Iimot doimo sof holda 
amalda deyarli qo‘llanilmaydi. Har bir ta’limotning ko'plab turli oqim 
va yo‘nalishlari mavjud. Odatda, sof erkin bozor munosabatlari deyarli 
uchramaydi. Bozor munosabatlarining unsurlari, ular o‘rtasidagi nisbat 
ham doimo o'zgarib turadi. Demak, iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanining

---

muhim xususiyatlaridan bin, bu uning doimo harakatda, o'zgarish, 
rivojlanishda ekanligidir. Bir mamlakat chegarasida iqtisodiy ta’Iimot 
ta’siri ostida iqtisodiy siyosat har doim rivojlanishda bo'lishi kerak.
Darslikda 0 ‘zbekiston misolida bozor munosabatlariga o'tish 
iqtisodiyoti konsepsiyasi xususiyatlari bayon etiladi.
Iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanining boshqa fanlardan farqli xususiyati 
shuki, har bir g‘oya, ta’Iimot uni yaratgan bir yoki bir guruh insonlar, 
olimlar, davlat rahbarlarining faoliyati bilan chambarchas bog‘liq 
holda beriladi.
Iqtisodiyot bo‘yicha Nobel mukofoti laureati Milton Fridmenning 
fikricha, fanni o‘rganishda olimlaming «avtobiografiya va biografiyalariga 
murojaat qilish, shu yo‘l bilan olimlami aforizm va misollar yordamida 
rag‘batlantirish kerak, faqat sillogizm (deduktiv fikrlash) va 
teoremalar bilan cheklanmaslik zarup>.
Sharq, xususan, Markaziy Osiyo donishmandlarining iqtisodiy 
g'oyalarini o‘rganish, aslini olganda, endi boshlandi, shu sababli ki- 
tobning bu bo'limi yangi materiallar bilan to‘lib borishiga ishonchimiz 
komil.
Yetakchi mamlakatlar taraqqiyotining asosiy omillaridan biri, bu 
davlatlar iqtisodiyotining bo‘layotgan o‘zgarishlarga tez adaptatsiyasidir, 
ya’ni moslashuvidir.
AQSH davlati tarixida qisqa vaqt davomida iqtisodiy siyosat bir necha 
bor almashdi va iqtisodiy ravnaq saqlab qolindi. Buyuk depressiya (1929- 
1933)dan keyingi davrda AQSH prezidenti D.Ruzvelt «yangi yo‘l» 
kursi bilan J.M.Keynsning iqtisodiy g‘oyalarini amalda qo'lladi 
(davlatning iqtisodiyotdagi roli keskin oshdi, vaholanki undan awalgi 
yillari xususiy mulk (99 foiz) asosiy va yetakchi bo'lgan).
Keyinroq prezident R.Reygan davrida davlatning iqtisodiyotdagi 
roli ancha kamaytirilib, liberal (erkin) iqtisodiyotga keng yo‘l ochib 
berildi (reyganomika), oqibatda bu prezident davrida qo'shimcha 14 
million kishi tadbirkorligiga yo‘l ochib berildi, yangi-yangi millionerlar 
vujudga keldi. Xuddi shunday holat B.Klinton davrida ham qayd etildi.
Buyuk Britaniya iqtisodiyotida ham buni ko'rish mumkin (tetcherizm). 
Iqtisodiy siyosat va iqtisodiy g‘oyalaming bir-biri bilan chambarchas 
bog‘liqligini isbotlovchi misollami ko‘plab keltirish mumkin.
Ayniqsa, «sotsialistik» deb atalgan rivojlanish yo‘lidan voz 
kechmagan Xitoy va Vyetnam davlatlarining iqtisodiy taraqqiyoti ham

---

diqqatga sazovordir. Bozor iqtisodiyoti unsurlarining keng rivojlanishiga 
imkon beruvchi iqtisodiy islohotlar tufayli katta yutuqlarga erisMdi.
Iqtisodiy ta’limotlar tarixiga, balki boshqa fanlaiga ham xos bo‘lgan 
yana bir xususiyat shuki, iqtisodiy g'oyalar doimo dialektik rivojlanishda 
bo‘lib, ulaming tahliliga so‘nggi nuqta qo'yish qiyin.Bundan bir necha 
yuz yil awal yuzaga kelgan fikr va g‘oyalaming ma’nosi ustida tortishuv 
va baxslar hah ham davom etib kelmoqda. Masalan, hanuzgacha 
K.Marksning qiymat (ruscha - «стоимость») to‘g‘risidagi fikri aslida 
qimmat (ruscha 
«ценность») bo'lgan, degan fikr mavjud. Marks 
asarlarini nemis tilidan taijimada yo‘l qo'yilgan xato tufayli jiddiy 
tushunmovchilik yuzaga kelgan, deyilgan (Блауг М. Экономическая 
мысл в ретроспективе.М.,1994).
Bunda dialektik mantiq bor, albatta, lekin yuqorida ta’kidlanganidek, 
awalgi g‘oyalar tufayli, odatda, yangi g'oyalar yuzaga keladi, shuning 
uchun bu g‘oya «yaxshi», unisi «yomon» tarzida baholash adolatdan 
bo‘lmaydi. A.Smitning mashhur asarida kelgan antik dunyo, merkantilizm, fiziokratizm ta’limotlari tahlil 
etilgan, Yevropaning iqtisodiy tarixi sinchiklab o‘rganilgan.
Yetakchi g‘aib olimlari ko‘p hollarda to‘rt buyuk shaxsning g‘oyalariga 
alohida urg‘u berishadi: bular Srait, Marks, A.Marshall va Keynsdir.
Bu olimlarning iqtisodiy g‘oyalarida mavjud ta ’limotlarning 
ko‘pchiligi o‘z in’ikosini topgan va ular jahon iqtisodiy g'oyalari rivojiga 
alohida hissa qo'shgan shaxslardir.
Iqtisodiy ta’limotlar tarixi fani bo‘yicha yaratilgan adabiyotlarga 
to'xtaladigan bo'lsak, bu masala o‘zbek o'quvchilari uchun eng nozik 
masala deyish mumkin.
1997-yili «Fan» nashriyoti tomonidan e’lon qilingan o ‘quv 
qo‘llanmadan (2000 nusxa) so'ng, 2001 yilda Toshkent moliya instituti 
tomonidan ham qo'llanma (300 nusxa) nashr etildi.
2001-yil Q.Yo‘ldoshev va Q. Muftoydinlovlar tom onidan 
tayyorlangan «Iqtisodiy ta’limotlar tarixidan» nomli qo'llanmada Sharq 
iqtisodiy g'oyalari tahlil etiladi. Yu.B. Yusupovning rus tilida (1999) 
chop etilgan ma’ruzalar matni ham diqqatga sazovordir.
2000-yildan boshlab TDIU magistraturasida «Iqtisodiy nazariya» 
mutaxassisliklari uchun « 0 ‘rta Osiyo mutafakkirlarining iqtisodiy 
g‘oyalari» maxsus kursi o‘qitila boshlandi, shunga mos namunaviy 
dastur, ma’ruzalar matni va boshqa me’yoriy hujjatlar tayyorlanib, 
amalda qo'llanilmoqda.

---