‘zbekist0n respubukasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
ХП b о b. BOZOR IQHSODIYOTIGA
|
61aef8397723d3.50813536
ХП b о b. BOZOR IQHSODIYOTIGA
MUHOLIF G‘OYALAR 12.1. XIX asrning birinchi yarmidagi xayoliy sotsializmning o‘ziga xos xususiyatlari Xayoliy sotsialistik g'oyalaming dastlabki ko'rinishlarida, ya’ni Platon asarlaridan boshlab, T.Mor va T.Kompanelli asarlarining barchasida xususiy mulk tanqid qilib kelindi. Bu olimlar jamiyatni qayta tuzishni taklif qilib, nisbatan adolatli, rivojlangan jamiyatni asoslab berishga intildilar. Lekin bulaming barchasi xayoliy sotsializm shakllanishi arafasidagi dastlabki g‘oyalar edi, xolos. Xayoliy sotsializmning haqiqiy rivojlanish davri XIX asming birinchi yarmiga to‘g‘ri keladi. Bu davrda G'arbiy Yevropada kapitaUstik munosabatlar rivojlanib, sinfiy ziddiyatlar oshkor bo'ldi. Ayniqsa, klassik iqtisodiy maktab vakiUarining asosiy asarlarining ta’siri ko‘pgina maktablarda bo‘lgani kabi xayoUy sotsiaUstlar qarashlariga ham jiddiy ta’sir o‘tkazdi. Shuningdek, bu davrda sanoat to'ntarilishining yakunlanishi va Yevropa mamlakatlarida yuz bergan jiddiy iqtisodiy o'zgarishlar ham xayoUy sotsialistlar A.Sen-Simon, Sh.Fure va R.Ouenlar o‘z asarlarida ko'rsatib, mavjud kapitaUzmni ichki xusu siyatlarini kengroq ochib berishga intUdilar. Bu olimlar guruhi iqtisodiy fan rivojiga katta hissa qo‘shib, ilk bor kapitaUstik munosabatlar abadiy emasligini, unda iqtisodiy inqirozlar mavjud bo‘lishini ko‘isatib berdilar. Shu jumladan, ular ham klassiklar kabi texnika taraqqiyotining jadaUashuvi, ilmiy kashfiyotlar va jamiyat ishlab chiqarishini umum- jahon rivojini iqtisodiy siyosatning asosiy maqsadi deb hisobladilar. Bundan tashqari, xayoUy sotsiaUstlar tabny tartib konsepsiyasiga amal qiUb, jamiyat va alohida olingan insonning ideal ijtimoiy tuzuUshi modelini ilgari surdilar. XayoUy sotsiaUstlar klassik iqtisodiy maktab vakiUaridan farq qiUb, xususiy mulkchiUkni va kapitaUstik ishlab chiqarish munosabatlarini tanqid qiladilar, jamiyatning barcha a’zolariga baxt keltiradigan yangi jamiyat yuzaga keladi,deb ishchilami ishontiradilar. Ular yangi jamiyat, adolatli ijtimoiy tuzum loyihalarini bayon etib, iste’mol va taqsimotni qayta tashkil etish bilan cheklanib qolmasdan, balki ishlab chiqarishni tubdan o'zgartirishni taklif qildilar. Shuningdek, ulaming ijtimoiy adolatni targ‘ib qilishga qaratilgan g'oyalari aynan adolatsizliklardan voz kechishi zarur degan fikrlari asosida nafaqat xayoliy balki bozor iqtisodiyotiga qarshi qarash ko‘rinishini oladi. XIX asming birinchi yarmida ijod qilgan xayoliy sotsiaUstlar ta’limotlarida bozor iqtisodiyotiga muqobil qarashlar turlicha bo‘ladi. Bu o‘rinda ushbu maktab vakillarining birinchidan, individual faoliyatni kollektiv mehnat faoliyati bilan almashtirish mexanizmini qanday izohlashlari bilan, ikkinchidan, mehnatkashlarni jamoa tashkilotlariga birlashish tamoyillari xususiyatlarini qay tarzda tushuntirishlarida o‘z aksini topadi. Bu shart-siiaroitga e’tibor berib Sh.Jid va Sh.Rist o‘z asarlarida shunday deb yozadilar: «Sen-Simon va uning izdoshlari haqiqiy kollektivizm tarafdorlari bo'lib, ular jamoat tashkilotlariga millatning hamma a’zolarini kirgizish bunday birlashuvni tepadan boshlashni taklif qiladilar, ya’ni milliylashtirish va boshqa jarayonlami endi siyosiy hokimiyat o‘z qo'liga oladi. R.Ouen va Sh.Fure hamda ulaming izdoshlari «Sotsialist- assotsiatsiyachilar» bo‘lib, Sen-simonchilardan farqU o‘laroq individ to‘da ichida yo'qolib ketmasligini xohlaydilar. Ulami mayda avtonom guruhlar yordamida saqlab qolishni taklif qilib, birlashuv jarayonini yuqoridan emas, balki quyidan borishini maqsadga muvofiq deb hisoblaydilar». (Жид Ш., Рист Ш. История экономических учений. — М., «Экономика», 1995. Стр. 170) Nihoyat, xayoliy- sotsializm namoyandalari o'zlarining benuqson ijtimoiy tuzumlami turUcha: Sen-Simon industrializm, Fure garmo- niya, Ouen esa kommunizm deb atadilar. Lekin ulaming barchasi ekspluatatsiyaning yo‘q bo‘lishi, aqliy va jismoniy mehnat o‘rtasidagi qarama-qarshilikning bartaraf etilishi hamda xususiy mulkning yo‘q bo'lishi to‘g‘risidagi fikrlami bir xil takrorladilar. XVIII asming oxiri - XIX asming boshlarida G'arbiy Yevropada ishlab chiqarishning hukmron shakli manufaktura bo‘lib, fabrika ishlab chiqarishi endi- gina shakllanayotgan edi. Kapitalizmning moddiy sharoitlari va ishchilaming jamiyatning asosiy sinfi sifatida shakllanishi dastlabki bosqichlarda edi. Xayoliy sotsiaUstlar ijtimoiy adolatli jamiyatga o‘tish yo'llarini aniq ko'rsata olmadilar, lekin ular sinfiy manfaatlar qarama-qarshiligini ta’kidlab o'tdilar. Ular ishchilar sinfiga ezilgan jabrlanuvchi sinf sifatida qarab, asosiy e’tibomi ongni rivojlantirishga, o‘z g‘oyalarini tashviqot qilib, kommunalar, «falansterlar» orqali hayotga tatbiq etishga qaratdilar. Mehnatkashlami ozod etishning moddiy sharoitlari yaratilmaganligi tufayli xayoliy sotsiaUstlar bo'lajak jamiyatning fantastik loyihalarini taklif etdilar. Ular o'zlarini sinflardan yuqori qo‘yib, jamiyatning barcha a’zolari manfaatlarini ifoda etayotganliklarini ko‘rsatmoqchi bo'ldilar. Shuningdek, siyosiy kurash, revolutsiyalami rad etib, ijtimoiy adolat g'oyalarini tashviqot qiUsh yo'li bUan jamiyatni qayta tuzishni orzu qildUar. Mana shulaming barchasi g‘oyalaming xayoUy bo‘Ub qolishiga sabab bo'ldi. Biroq, xayoUy sotsiaUzm o‘zining cheldanganligiga qaramasdan, kapitalizm oyoqqa turayotgan bosqichda progressiv ta’limotlar qatorida alohida o‘rin egaUaganUgini aytishimiz lozim. Download Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling