‘zbekist0n respubukasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Alisher Navoiy asarlaridagi iqtisodiy g‘oyalarning mohiyati
|
61aef8397723d3.50813536
- Bu sahifa navigatsiya:
- Husayn Boyqaroning
- Bobur va boburiylar davridagi iqtisodiy g‘oyalar
4.3. Alisher Navoiy asarlaridagi iqtisodiy g‘oyalarning mohiyati
Buyuk mutafakkir Alisher Navoiy ijodida ham iqtisodiy g‘oyalar muhim o'rinni egallaydi. Uning asarlarida va faoliyatida, ayniqsa, tijorat, savdo masalalari ancha mukammal yoritilgan. A.Navoiy asarlarida savdogarlik ishi ma’qullanadi, lekin tovlamachi va chayqovchi qattiq tanqid qilinadi. A. Navoiy davlat arbobi sifatida mamlakatni tinch saqlash, obodonlashtirish ishiga katta hissa qo'shdi. Navoiyning dastlabki ijtimoiy-iqtisodiy fikrlari shakllangan asari 1469-yilda Husayn Boyqaroning taxtga kelishiga bag‘ishlangan «Hiloliya» asaridir. 1482-yilda yozilgan «Vaqfiya» asarida A.Navoiy shaxsan o‘zining yerlaridan olingan daromadi misolida daromadning o‘z xarajatlari va oila ahliga yetarli qismini olib qolib, qolgan qismini aholining foydali mehnatiga sarflashga chaqirgan. 0 ‘g‘rilik, ta’magirlik va zo‘rlik hisobiga boylik orttirishga Navoiy keskin qarshi chiqadi. U bunday ishlardan nafratlanadi va shu yo‘l bilan boylik orttirayotgan kishilami jamiyat hisobiga yashayotgan va boylik orttirayotgan qatlam deb ta’riflaydi. ANavoiy ijodining durdona asarlaridan biri 1500-yilda yozilgan «Mahbub-ul-qulub» asaridir. Navoiy bu asarida jamiyatni ijtimoiy tabaqalarga bo'lib, ulaming jamiyatda tutgan o‘mini ko‘rsatib berishga harakat qiladi. Asaming birinchi qismida ulaming tabaqalariga va kasblariga tavsif beradi. Bddnchi va uchinchi qismlarda yaxshi fe’llar va yomon xislatlar to‘g‘risida ma’lumot beriladi. Navoiyning fikricha, dehqonlar, hunarmandlar va chet el bilan aloqasi bor savdogarlar jamiyatda moddiy ne’mat yetishtirishda, yaratishda va mamlakat boyligini oshirishda muhim o‘rin tutadi. ANavoiy dehqon va uning ishlab chiqarishdagi roli to‘g‘risida quyidagi fikrlami bildiradi: «Don sochuvchi dehqon yemi yorish bilan rizq yo‘lini ochuvchidir». Dehqon, ya’ni ishchi kuchi mahsulot ishlab chiqarish vositalari bilan qo'shilishi lozim va shartdir. Navoiy ishlab chiqarish vositalarining moddiy boylik yaratishdagi rolini quyidagicha e’tirof etadi: «Qo‘shi ham ikki zo‘r polvon bo‘lib, yukiga bo‘ysunib oldida yuradi, ishlashda hamdam va hamqadam, dehqon ulami surishda xuddi odam. Dunyo obodi xuddi ulardan. Har ne qilsalar harakat, xalqqa ham yetar ovqat ham barakat!». Navoiy qishloq xo'jaligining rivojlanishi mamlakat qudratini oshirishda katta ahamiyat kasb etadi degan o‘ta ilg'or fikmi ilgari suradi. Bu fikr o‘sha davr, ya’ni feodalizm davri gullab-yashnagan, uning negizini dehqonchilik ishlab chiqarishi tashkil qilgan bir pallada o‘ta to‘g‘ri fikrgina bo‘lib qolmay, balki tarixiy haqiqat hamdir. A.Navoiy jamiyatda muhim tabaqa bo'lgan savdogarlaming o‘zini ham ikki guruhga bo‘ladi. Birinchi guruh - chet el bilan savdo aloqalari olib boruvchi savdogarlar guruhi. Ikkinchi guruh mamlakat ichkarisidagi olibsotarlar guruhi. Alisher Navoiy o‘z asarlarida iqtisodiyotning ravnaqi inson ma’naviyatining kamoloti bilan uyg‘unligini takror-takror qayd etganlar. Jumladan, mamlakat obodligi va el farovonligini yuksak ma’naviyat bilan quyidagicha bog‘lagan: To xirs-u havas xirmoni barbod o‘lmas, to nafs-u havo qasri baraftod o‘lmas, to jabr-zulm joniga bedod o‘lmas, el shod o'lmas, mamlakat obod o‘lmas. 4.4. Bobur va boburiylar davridagi iqtisodiy g‘oyalar Davlat arbobi va qomusiy olim Zahiriddin Muhammad Bobur (1483- 1530) va uning avlodlari tomonidan ijtimoiy, iqtisodiy va huquqiy masalalarda katta ishlar amalga oshirilganligi bizga tarixiy bitiklardan ma’lum. Xususan, Bobuming «Bobumoma» asarida, «Mubayyin» kabi to‘plamlarida iqtisodiyotga oid ma’lumotlaiga, shu jumladan, soliq siyosatiga katta o‘rin berilgan. «Zakot to‘g‘risidagi katta kitob»da esa o‘sha davrdagi soliq, uning turlari to‘g‘risida qimmatli fikrlar bildiriladi. Bu asarlami mutolaa qilar ekanmiz, ulardan mamlakatimizning bugungi hayotida ro‘y berayotgan iqtisodiy islohotlami, o‘zgarishlami tahlil qilish, qisqacha xulosalar chiqarish va amaliyotda foydalanish uchun yangi fikrlar, maslahatlar topamiz. Bobuming «Mubayyin» asari qonunlar va iqtisodiy masalalarga bag‘ishlangan. Asaming nomi ham «qonunlar izohi» ma’nosiga ega. Butun islom mamlakatlaridek, Movarounnahr va Xurosonda ham «zakot» ma’lum miqdorda va muayyan shart-sharoitlarda olinadigan soliq ma’nosida qo‘llaniladi hamda naqd pul va savdo yig‘imi shaklida to‘planadi. Soliqni hisoblash uchun soliq olish obyektining «hisobi», ya’ni mol-mulkning zakot berishga layoqatli bo‘lishi uchun belgilangan miqdori aniqlanadi, hisobdan kam mulkdan soliq olinmaydi. «Agar yerdan ikki hosil olsang, xirojni ham ikki marta to‘la», - deb yozadi Bobur. Xiroj, ya’ni yer solig'i ikki toifaga bo‘lingan: muqassam va muvazzar. Birinchisi, olingan hosilning miqdoriga bog‘liq bo‘lib, uchdan birdan-yarimgacha teng bo‘lgan, ikkinchi esa, soliq solinadigan yeming maydoniga bog‘liq ravishda olingan. Yemi sug‘orish masalalari Sharqda o‘ta muhim edi, chunki ob- havo nihoyatda quruq va issiq, yer-tuproq sharoiti sun’iy sug‘orishni talab etganligidan sug‘oriladigan yerlar, tabiiyki, lalmikor yerlardan ko‘p hosil bergan. Shu sababli suv solig‘i ham bo'lgan. Hisobga etgan miqdordagi mol-mulkdan Qur’oni Karim, «Mux- tasan>, «Hidoya» va boshqa manbalarda qat’iy belgilab qo'yilgan qismi ixtiyoriy ravishda miskinlarga berilgan, masalan, boqiladigan mollar, ya’ni echki, tuya, sigir, otlardan, xususan, qo'ylardan soliq (zakot) quyidagicha olingan: 40 qo‘ydan bitta (2,5%), 120 tasidan ikkita, 201 dan boshlab uchta, 400 dan ortiq bo'lsa, har 100 qo‘ydan bittasi za kot qilib berilgan. Shuningdek, «Bobumoma»da bir yurt tovarining boshqa yurtlarga olib borilishi, almashuvi, aholi ehtiyojlarining qondiri- lishi va ulaming iqtisodiyot ravnaqidagi ahamiyati to‘la bayon qilinadi. Boburdan keyin uning o‘g‘li Xumoyun, keyinchalik nevarasi Akbarshoh Jalohddin (1542-1605) 1556-1605 yillari Hindistonda muvaflfaqiyatli podshohlik qilgan. Akbarshoh tomonidan 1574 yildan boshlab islohotlar o‘tkazdi, dehqonlarga yagona soliq tizimi kiritdi, yagona uzunlik va og'irlik o'lchovlarini joriy qildi. Bu shoh to‘g‘risida 1601 yil «Akbamoma» kitobi chop etildi, unda mamlakatdagi soliq tartibi o‘z aksini topgan. Download Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling