‘zbekist0n respubukasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

G.Skaruffi va boshqalardir. Masalan, florensiyalik (Italiya) bankir

---

B.Divanzetti (1529-1606) pul (chaqa)ni iqtisodiy organizmning qoniga 
o'xshatadi, demak, agar chaqa (pul) bo'lmasa (qon kabi), organizm 
o'ladi. Kapitalizmning o'sishi, savdoning rivoji tufayli bu siyosat o‘zini 
oqlamadi (XVII asrdan boshlab XVIII asrgacha), pul balansi siyosati 
savdo balansi siyosati bilan almashdi. Bunda davlatdan pul olib chiqishga 
ruxsat berildi.
Rivojlangan merkantilizm yoki savdo balansi nazariyasi XVI asming 
ikkinchi yarmida paydo bo'ldi va XVII asming o‘rtalarida asosan Angliyada 
avj oldi. Uning asosiy mafkurachisi Tomas Mann (1571-1641) edi. 
Uning fikricha, pul tashqi savdo aylanmasida boshlang‘ich maskantni 
tashkil etadi, ya’ni P-T-P. T. Manning fikricha, har bir savdo kapitalisti 
o‘z pulini ma’lum foyda olish uchun aylanmaga qo'yadi. Tovar, pul, 
foyda va kapital orasidagi aloqadorlikning sababini topishga harakat qilingan. 
U Makedoniya podshosi Filipp Makedonskiymng «Kuch natija bermagan 
joyda pulni ishga solish kerak» degan iborasini yaxshi ko‘rgan.
Savdo balansini oshirish uchun ishlab chiqarish harajatlarini 
kamaytirishga e’tibor berildi, bunda birinchi navbatda yollanma 
ishchilaming ish haqini cheklash va umuman, xalqning turmush 
darajasini pasaytirish kerak, deb topildi. Ish haqini cheklash zarurligi 
g‘oyaviy asosda hal etildi. T.Mann yozishicha, «mo‘l-ko‘lchilik va kuch 
xalqni qanchalik buzsa, ehtiyojsiz qilib qo‘ysa, qashshoqlik va muhtojlik 
uni shunchalik aqlli va mehnatsevar qiladi» emish. Bu albatta, savdo 
kapitali xodimlari har qanday yo‘l bilan imkoni boricha ko'proq boyishi 
uchun yo‘l ochib berish, demakdir. XV-XVII asrlarda merkantilizm 
g‘oyalari (pul to‘plash siyosati, proteksionizm, xo‘jalik faoliyatini davlat 
tomonidan tartibga solish va boshqalar) Yevropaning deyarli barcha 
mamlakatlarida, Portugaliyadan to Maskoviyagacha yoyildi. Fransiyada 
bu g‘oya XVIII asming ikkinchi yarmida moliya vaziri Kolber tomonidan 
rivojlantirildi. Fransiyada sudxo'rlikning rivojlanishi shu siyosat bilan 
chambarchas bog'liq, uning ta’siri asrlar davomida saqlanib qoldi va 
milliy xususiyat kasb etdi (P-P). Italiya iqtisodchilari ham (ASerra) bu 
ta’limotni keng tadqiq etdilar. Agar inglizlarda bu ta’Iimot ko'proq «savdo» 
bilan bog'liq bo‘lsa, italiyaliklarda u ko‘proq «pul», «chaqa» shaklida 
namoyon bo‘lgan. Germaniyada merkantilizm kameralistika shaklida 
bo'lib, XIX asr boshlarigacha rasmiy iqtisodiy doktrina edi.
Ammo merkantilizmning iqtisodiy g‘oyalari va uning nazariy asosi 
Angliyada ishlab chiqildi. 0 ‘z davri uchun bu ta’Iimot ancha ijobiy 
voqea bo'ldi.

---

Nima uchun «boylik», ya’ni iste’mol qilinayotgan va jamlanayotgan 
boyliklar (ya'ni iste’mol qiymatlari) bir mamlakatda boshqasinikidan 
tezroq o‘sadi?
Korxona, ayniqsa, davlat miqyosida boylik tezroq ko‘payishi uchun 
nima qilish mumkin va zarur? degan savol tug‘iladi. Merkantilistlar 
shu savolga javob berishga urindilar.
Davr taqozosi tufayli sanoat hali feodalistik, aniqrog‘i kapitalizmgacha 
bo‘lgan shaklda edi va sanoat kapitali hali yetakchi emas edi, asosiy 
kapital savdoda to‘plandi. Shu davrda Ost-Indiya, Afrika va boshqa 
koloniyalarning asosiy maqsadlari savdo bilan bog‘liq edi. «Milliy 
boylikka» asosan va ko‘proq savdo kapitali sifatida qaralgan va asosiy 
iqtisodiy kategoriya - almashuv qiymatiga katta e’tibor berilgan.
Arastu, Ibn Xaldun va boshqa olimlarga tegishli bo‘lgan ekvivalent 
(teng) almashuv tamoyili merkantilistlarga yot edi. Aksincha, ulaming 
fikricha, almashuv tabiatan tengsiz noekvivalentdir. Bu g‘oyaning kelib 
chiqishi tarixan bo‘lib, ular almashuv deganda birinchi navbatda tashqi 
savdo almashuvini tushunishgan, ayniqsa rivojda ortda qolgan xalqlar va 
mustamlakalardagi almashuv oldindan teng bo‘lmagan.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, boshqa yo'nalish (Arastu), o‘rta 
asrdagi tadqiqotchilardan farqli ravishda merkantilistlar qiymatning 
mehnat nazariyasini rivojlantirmadilar. Ulaming fikricha, kapitalning 
o‘sishi va jamg‘arilishi almashuv tufayli, ayniqsa, tashqi savdo tufayli 
ro‘y beradi, lekin ular ko‘p masalalami to‘g‘ri hal etishga intilganlar.
Merkantilizm bu davrda xalq manfaatlaridan yiroq siyosatni olib 
borayotganligi ochiqdan-ochiq ma’lum bo‘lib qoldi.
Ba’zi bir ingliz mualliflari, masalan J.Chayld, U.Teml boshqacha 
yo‘l, ya’ni ssuda kapitali miqdori (foiz)ni kamaytirishni taklif etgan. 
Merkantilistlaming g‘oyalari buijua siyosiy iqtisodining awalgi davr 
qarashlarini aks ettiradi, chunki ular asosiy e’tibomi muomala sohasiga 
qaratgan edilar (boylik asosan ishlab chiqarish sohasida yuzaga keladi, 
buni keyinroq ko‘ramiz). Merkantilizm turli davlatlarda asosiy sohalarda 
bir xil namoyon bo‘lsa ham, o‘ziga xos milliy xususiyatlarga ham ega.
Kapitalistik ishlab chiqarishga imkoni boricha ko‘proq aholini jalb 
etish muhim deb hisoblangan, chunki real ish haqi past bo‘lgan 
sharoitda foyda kelishi oshadi va kapital jamg‘arilishi tezlashadi.
Merkantilizm ta’Iimot sifatida ham, iqtisodiy siyosatdagi yo‘nalish 
sifatida ham turlicha edi: eskirayotgan feodal munosabatlaiga qarama-

---

qarshi va yangi buijuaziyani qo‘llash orqali o‘z davri uchun progressiv 
bo‘lgan ilk kapitalizrnning shakllanishiga yaxshi imkoniyat yaratdi. Ammo 
Fransiyada Ludovik XIV («Davlat bu men» degan) va Kolber tomonidan 
manufakturalami ko‘paytirish usuli milliy sanoatni rivojlantirish uchun 
emas, absolutizmni mustahkamlash, qirol xonadonining sarf-xarajatlarini 
qoplashga qaratildi. Germaniyadagi kameralistlar ham mavjud hokimiyatni 
qo‘llash, aholini esa ularga so'zsiz bo‘ysundirishga harakat qildilar.
Merkantilizm bilan birga siyosiy iqtisod tushunchasi ham kirib keldi. 
Bu tushuncha fransiyalik Antuan Monkreten Ser de Vattevil tomonidan 
kiritildi (1565-1621). U 1615 yilda «Siyosiy iqtisod traktati» kitobini 
yozdi. Bundagi asosiy g'oya - «ko‘p sotish, kam sotib olish». Olim o‘z 
g‘oyalari bo'yicha faol merkantilist edi.
«Siyosiy iqtisod» tushunchasi va shu nomli fan XX asming 90-yil- 
larigacha yashab keldi, ayniqsa, sobiq sotsialistik deb atalgan mamla- 
katlarda bu nom mashhur edi, chunki davlatning iqtisodiyotga faol 
aralashuvini qonuniyat darajasiga ko‘targan edi. G‘aibda XIX asr oxirida 
(A.Marshall) bu ibora «ekonomiks» shaklida qo‘llanila boshlangan (bu 
haqida quyida gap boradi).
Angliyada qishloq xo'jaligi va sanoatda kapitalistik o‘zgarishlar erta 
amalga oshgan va bunga merkantilizm ham yordam bergan bo'lsa, 
Fransiyada ahvol o‘zgacha edi. Fransiyada yangi merkantilizm siyosati 
(Ludovik XIV) hukumat a’zosi (moliya nazoratchisi va dengiz ishlari 
vaziri) Jan Batist Kolber (1619-1683) tomonidan keng olib borildi 
(bu siyosat kolbertizm deb ataladi). Bu davlatda feodal munosabatlar 
(ayniqsa, mayda dehqonchilik) keng tarqalgani uchun Kolber asosiy 
e’tibomi sanoatga qaratdi va agrar sohani deyarli e’tiborga olmadi. 
Masalan, chetdan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari keltirish qo'llangan, 
chiqarish esa cheklangan, don, narxi davlat tomonidan past ushlab 
turilgan.
Bu siyosat va sanoat birinchi o‘ringa qo‘yiladi, ayniqsa, qishloq 
xo‘jaligining pasayishiga olib keldi, bu esa noroziliklarga sabab bo‘ldi. 
Shunday haqiqatga yaqin rivoyat borki, unga ko‘ra ishbilarmonlar 
Kolbeiga shikoyat qilishgan, shunda u «nima istaysizlar» deb so'raganda 
fransuzcha «laisser faier» (qilishga ruxsat bering, ya’ni o‘z-o‘zidan davom 
etaversin) degan ekanlar.
Bu ibora hozirgi davrda ham sof erkin iqtisodiyot prinsiplarini, 
birinchi navbatda, davlatning iqtisodiyotga aralashmasligini talab etadi 
(liberalizatsiya, lesse-ferr).

---

Merkantilizmning yana bir shakli kameralistika (lotinchada-hazina) 
bo‘lib, ayniqsa, Germaniyada keng tarqalgan. Bu g‘oya tarafdorlari 
yirik feodallar xo‘jaliklarini boshqarish masalasini yuqori qo'yadilar 
va buni idora doirasida hal qiladilar.
Demak, yangi ta’Iimot bo'yicha iqtisodiyotda davlatning roli birinchi 
o‘ringa qo‘yiladi. Amalda esa turli-tuman farmon, farmoyish, qonunlar 
yuzaga erkin raqobatga yo‘l berilmas edi. Hunarmandchilik bo‘yicha sex 
tizimi, feodallarning imtiyozlarini himoya qiluvchi qoidalar saqlab 
qolindi (tenglik yo‘q). Bu tizim Fransiyada XVIII asr oxirigacha, 
Angliyada XIX asr boshlarigacha saqlab kelindi.
Merkantilizm bozor iqtisodiyotining birinchi ta’limoti edi. Bu 
ta’Iimot barcha mamlakatlarda tarixan progressiv xarakterga ega.