‘zbekist0n respubukasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

I podsholigi davrida podsho maslahatchisi Kautile Bishnugupta tomonidan 
yozilgan degan fikr bor). Unda qulchilikni mustahkamlash asosiy vazifa 
qilib qo‘yilgan. Qulchilik eng past tabaqalarga xos narsa deb sanaladi. Bu 
asarda «buyumning qiymati» muammosi ko‘tarilgan, qiymat miqdori 
«ish kunlari» bilan belgilangan, rag‘batlantirish esa mehnat natijalariga 
mos ravishda belgilanishi kerak, deyilgan.
Bu asarda davlatni boshqarish bo'yicha takliflar berilgan bo‘lib, 
bir qancha iqtisodiy g‘oyalar ham ilgari surilgan. Masalan, unda mah- 
sulotning bozor bahosi bilan uning tabiiy qiymati o‘rtasidagi farq 
aytilgan. Tovarga bo‘lgan ehtiyoj ortganda, uning bahosi qiymatdan 
oshib ketishi mumkin, deyilgan. Savdo bilan shug'ullanuvchilarga 
alohida urg‘u berilgan bo'lib, foyda masalasi ko'tarilgan, foydaning 
miqdori tovar bahosiga (boshqa harajatlar qatorida) qo‘shilib, mahalliy 
mahsulot uchun 5, chetdan kelgan tovarlar uchun 10 foiz (import 
o‘sha davrda ham afzal) qilib belgilangan.
Qadimgi Hindistonda yaratilgan «Veda»larda ham bir qancha muhim 
iqtisodiy g‘oyalar keltirilgan. Respublikamiz olimlarining tadqiqotlariga 
ko‘ra, zardushtiylik (zoroastrizm) dinining (islomgacha) muqaddas 
kitobi bo‘lgan «Avesto» ya’ni «hayot yo‘riqnomasi» (asli «Ovasta») da 
ham muhim iqtisodiy fikrlar bayon etilgan.
«Avesto» bo‘yicha turli tabiiy ofatlarga qarshi zaxira oziq-ovqatlar 
barpo qilish qo‘Uab-quwatlanadi (Konfutsiylik va boshqa ta’limotlarda 
ham bu g‘oya katta o‘rinni tutadi). «Avesto»ning yozilishi jihatidan keyingi 
daviga mansub fikrlarda, masalan, chorvadorlar hamkori Tim to‘g‘- 
risidagi afsonada «oltin asr»dagi mol-qo‘ylaming mo‘l-ko‘lligi haqida 
so‘z yuritiladi. Yimning xizmati ulug'lanib, kuchli sovuq, qor va suv 
to'fonidan hayvonlar va odamlami qutqarish uchun «varu» (qo‘rg‘on) 
qurdirib, unga suv o'tkazadi, mayda va yirik mollar, odamlar, it, qush, 
barcha o'simliklar urug‘i va yonib, porlab tuigan olovni keltiradi (Nuh 
payg'ambar bilan solishtiring). Odamlar uchun turaijoy, hayvonlar 
uchun molxonalar qurilgani aytiladi.
«Avesto»ning 3-bobi (fargard) «Vandidot» bo‘lib, nisbatan keyingi 
davr voqealarini aks ettiradi. Unda, asosan, dehqonchilik va dehqon 
mehnati ulug'lanadi (awalgi boblarda chorva yetakchi edi). Endilikda 
ko'proq ekin ekiladigan, don, o‘t, mevali ekinlar o‘stiriladigan, suvsiz

---

joylami sug‘oradigan, suvi ortiqcha yerlar quritiladigan (sug'orish 
bilan birga zax qochirish) joylar maqtaladi, hatto yerlarga ko‘p go‘ng 
solinishi, buning uchun esa ko'proq kichik va katta qoramollar boqish 
tavsiya etiladi. Bunda juda katta tabiiy mantiq borligi aniq ko‘rinib turibdi.
Qadimgi Xitoydagi iqtisodiy g'oyalar m.av. VI-III asrlarda shakllangan. 
Bu mamlakatdagi dastlabki quldorlik davlatlari m.av. II ming yillikda 
paydo bo'lgan. Konfutsiylik g'oyasi muhimdir. Uning muallifi Konfiitsiy 
yoki Kun-Tszi (m.a. 551-478 yy.) «Lun yuy» to‘plamida («Suhbatlar va 
mulohazalar») o‘z g‘oyalarini jamlagan. Olim kelajak rivojini o'tmishdan 
izlaydi. Shu davrda obro‘si pasaygan zodagonlaming manfaatini himoya 
qiladi (bu g‘oyalar keyinchalik Ken-Tszi (m.a.312-289-yy.), Syun- 
Tszi (313-278-yy.) va boshqalar tomonidan davom ettirilgan). 
Yoshlaming qariyalarga hurmati, ularga qarshi chiqmaslik g'oyasi asos 
qilib olingan. Davlat bu katta oila, podsho esa «xalqlar otasi»dir, boyliklar 
nisbatan tekis taqsimlanishi kerak, soliqlami me’yorida saqlash, yer 
ishlarini yaxshi bajarish, hammani o‘z vazifalarini bajonidil ato etishi 
zarur deyiladi («Xalqlar otasi» tushunchasining ibtidosiga e’tibor bering).
Bu g‘oyalar Xitoydagi muhim iqtisodiy o'zgarishlar davriga to‘g‘ri 
keladi. Temir qurollar tufayli dehqonchilik va hunarmandchilik rivoj 
topdi, tovar-pul munosabatlari o‘sdi, savdo-sotiq kuchaydi. Sinfiy 
munosabatlar keskinlashdi. Shu sharoitda konfutsiylik ijtimoiy, ahloq 
va huquq doirasida tabiiy huquq nazariyasini ilgari surdi. Mamlakatdagi 
aristokratiya va xalq o'rtasida vujudga kelgan quldorlik va xususiy mulk 
himoya qilinadi. Konfiitsiy «buyuk jamoa mulki» (dehqonlar jamoasi) 
va xususiy egalik (quldorlar mulki)ni farqlaydi, so‘nggisini ko‘proq 
qo‘llaydi. Jamiyatning turli qatlamlari xudo tomonidan belgilanganligini 
ta’kidlaydi va uni tabiiy hoi, deydi. Boylikning manbayi mehnat bo‘lib, 
hokimlar boyligi xalq boyligiga asoslanadi. U xalq hisobiga quldorlar 
boyligi ortishi tarafdori edi, xalqni ko'proq ishlab, kamroq iste’mol 
qilishga chaqirdi.
Syun-Tszi davlatning iqtisodiy jihatdan kuchayishi tarafdori edi, 
odamlaming boylikka intilishini qoralamagan (ular qonun asosida ish 
yuritishsa bas). Ammo inson bir vaqtning o‘zida ko‘p kasb egasi bo‘la 
olmaydi, degan fikr paydo bo‘ldi, ya’ni olim mehnat taqsimoti 
zarurligi g‘oyasini ilgari suradi (bu juda muhimdir). Davlatning iqtisodiy 
siyosati uchta asosiy tamoyilga asoslanishi kerak:

---

1. Xarajatlami iqtisod qilish, ya’ni tejab-tergab sarflash;
2. Xalq to'qligini ta’minlash;
3. Ortiqcha mahsulotlami saqlash zarurligi.
Miloddan awalgi VI-III asrlarda legistlar fqonuniy degani) oqimi 
paydo bo‘ldi, ular boshqarishni aniq qonunlar asosida (oddiy odatlarga 
qarshi) olib borish tarafdori edilar (namoyandalari Tszi-Chap, Li- 
Kuy), markaziy davlat kuchli, mamlakat esa yagona, birlashgan bo‘li- 
shini qo‘llab-quwatlashgan. Legistlar (Shan Yan), ayniqsa, qishloq 
xo'jaligi, dehqonchilik, donchilikni rivojlantirishga alohida e’tibor 
berishgan. Don masalasini hal etish bosh masala deb bilingan. Shan 
Yanning fikricha, davlat ravnaqi uchun ikki masalani hal etish zarur: 
don va urush (atrofdagi yerlami bosib olish). Dehqonlar ro‘yxatini 
o'tkazish, qonun yo‘li bilan yig‘ilgan don miqdoriga bog‘liq yagona 
soliq tizimini kiritish taklif etiladi. Qonun yo‘li bilan turli «ishyoq- 
maslar»ni «yerga qaytarish», ya’ni dehqonchilik bilan shug‘ullanishga, 
mehnat qilishga majbur etish siyosatini qo‘llash kerak deganlar 
(Xitoydagi 1960-yillar davomida ro‘y bergan madaniy inqilob davrida 
shu siyosat amalga oshirildi). Undan tashqari, qishloq xo‘jaligi mahsulot- 
lari bilan savdo qilishni qat’iy cheklash ham talab qilingan (go‘yoki 
savdogarlar bundan katta foyda olishlari mumkin). Savdo-garlar savdoni 
tashlab, dehqonchilikka intilishlari kerak. Erkin sohib-korlik taqiqlangan, 
umumiy yer egaligi va javobgarlik joriy etilgan (m.av. 351-y.)